ريشةي ثرؤذةي فيدرالَيزم لةنيَوان هةريَمي كوردستاني باشوورو دةولَةتي عيَراق  ....  د. سعد اسكندر ... وةرطيَرِاني: نةوزاد مةحمود عةلي (#)

 

13-05-2011 05:04

ئةو ضةمكة سياسية نويَيةي كة تا رادةيةك لةم دةسالَةي دواييدا لةناوةندةكاني ئؤثؤزسيؤني عيَراقيدا جيَطةي باس و قسة لةسةركردن بووة فيدرالَيزمة. ئةوةي فيدرالَيزميشي وةك ثرؤذةيةك بؤ ريَكخستنةوةي ثةيوةندي نيَوان هةريَمي كوردستان و بةغدا تةرحكرد بزاظي رزطاريخوازي كورد بوو بةهةموو بيروبؤضوونة سياسي و ئايديؤلؤذيةكاني ناو ئةم بزاظة. كةريَكخستنةوةيةكة هةم ثاراستن و زياننةطةياندن بة بةرذةوةندييةكاني طةلي عةرةبةو هةم لةطةلَ ئامانجةكاني طةلي كورديشدا ديَتةوة. بةثيَي ئةم ثرؤذةية دةبيَت دةولَةتي عيَراق سةر لةنويَ بةهةموو دامةزراوةكانيةوة لةسةر بناغةيةكي نويَ لةثلؤراليزمي و لةديموكراسي دروستبكريَتةوة.

تةبةناكردني ثرؤذةي فيدرالَيزمي لةلايةن ثةرلةماني ئازادانة هةلَبذيَردراوي كوردستانةوة بؤ ضارةسةركردني دؤزي كوردبوو، كة لةوكاتةوةي هةريَمي كوردستان لكيَندرا بة دةولَةتي عيَراقي عةرةبيةوة، دؤزيَكي سةخت و ئالَؤزبووة. تائيَستا هةلَويَستةكاني بالَة جؤراوجؤرةكاني ئؤثؤزسيؤني عيَراقي لةبارةي ثرؤذةي فيدرالَيزميةوة ناضوونيةكة، هةيانة لايةنطري ئةم ثرؤذةيةن، هةيانة دذي ئةم ثرؤذيةن و هةشيانة هةلَويَستيَكي خؤثاريَزيان هةيةو تائيَستا خؤيان يةكلانةكردؤتةوة.

ئةوةي ليَرةدا جيَي سةرنجةو دةبيَت هةلَوةستةي لةئاستدا بكريَت، ئةوةية كة هيضكام لةوانةي دذي ئةم ثرؤذةيةن يان هةلَويَستيَكي خؤثاريَزيان لةم بارةيةوة هةية، ئةو راستية نازانن كة فيدرالَيزم وةك ثرؤذةيةكي سياسي نيَوان هةريَمي كوردستان و دةولَةتي عيَراقي عةرةبي لةرِووي ميَذووييةوة تةرحيَكي كؤنةو دةطةرِيَتةوة بؤ ئةو سةردةمةي كة ئةم دةولَةتةي تيا دروستكرا. كة دةكاتة نيوةي يةكةمي بيستةكاني سةدةي رابردوو، جطة لةمة راستيةكي تريش هةية، ئةويش ئةوةية كة ئةو لايةنةي لةو سةردةمةدا ثرؤذةي سياسي فيدرالَيزمي تةرحكرد بؤ ريَكخستني ثةيوةنديية سياسي و ئابووريةكاني نيَوان هةريَمي كوردستاني باشوورو دةولَةتي عيَراقي عةرةبي، مةليك فةيسةلَي يةكةم و ئةفسةرة شةريفية عروبيةكاني دةرباري مةليك بوون، نةك كوردةكان. ئةويش لةو روانطةوة تا كوردةكان بيَننة سةر قةناعةتي لكاندني هةريَمةكةيان بةدةولَةتي عيَراقةوة كة تا ئةو كاتة هةريَميَك بوو راستةوخؤ لةلايةن فةرمانبةرة بةريتانيةكانةوة بةهاوكاري كةسايةتية خانةوادة كوردةكان بةرِيَوة دةبرا.

ثيَويستة لةمبارةوة ئةوةش بطووتريَت كة بيرؤكةي فيدرالَيزمي بةرهةمي بيركردنةوةي سياسيانةي مةليك فةيسةلَ يان ئةفسةرة شةريفيةكان نةبوو، بةلَكو وةرطرتن يان دريَذبوونةوةيةكي ئةو بيرؤكةيةبوو كة لةدواي بةستني كؤنطرةي قاهيرةوة لة (12) ي ئازاري 1921دا، لةلايةن "برسي كؤكس"ةوة تةرحكرا كة يةكةم مةندوبي سامي بةريتانيا بوو لةبةغداو كاري ئةوةي ثيَ سثيَردرابوو دةولَةتيَك بةناوي عيَراقةوة دروستبكات. لةم بيرؤكةيةدا "بيل غرترود"يش بةشداربوو كة ئةو كاتة سكرتيَري خؤرهةلآت بوو لة خانةي ئينتداب. تا ثيَش بةستني ئةم كؤنطرةيةو بةدروستي لةكانووني يةكةمي 1920دا يةكةم ئةنجوومةني وةزيراني عيَراق كة بةسةرؤكايةتي "عبدالرحمن طةيلاني" دامةزرا، هةولَي ئةوةي دةدا كة تاك لايةنةو بةبيَ راويَذكردن بة فةرمانبةرة بةريتانيةكان و دذ بة خواستي دانيشتواني هةريَمي كوردستاني باشوورو ثيَضةوانةي برِطةكاني ريَكةوتننامةي سيظةري سالَي 1920 (1) ، ثرؤذةي لكاندني راستةوخؤي ئةم هةريَمة بةدةولَةتي عةرةبيةوة جيَبةجيَ بكات، بةلآم بةريتانيةكان ئةم برِيارةي ئةنجوومةني وةزيراني عيَراقيان ثشتطويَخست، هةروةك ئةو قسانةي "جةعفةر عةسكةري"شيان بةهةند نةطرت كة ثروثاطندةي ئةوةي دةكرد طواية هةريَمي كوردستاني باشوور دةكةويَتة ضوارضيَوةي ئةو دةولَةتة عةرةبيةوة كة برِيارة لةهةردوو ويلايةتي بةغداو بةسرة دروستبكريَت (2) .

يةكةم بيرؤكةي فيدرالَيزمي دةطةرِيَتةوة بؤ كؤنطرةي قاهيرة، كة سازداني بؤ ضةند ئةركيَك بوو، لةوانة دياريكردني ئايندةي هةرسيَ ويلايةتي بةغداو بةسرةو موسلَ كة بةميزوثؤتاميا دةناسرا، جطة لةوة هةلَبذاردني شيَوةي رذيَمة سياسيةكةي و ئةو كةسةش كة دةبيَتة سةرؤكي ئةم رذيَمة. بةواتايةكي دي سازداني ئةم كؤنطرةية لةديدي بةريتانياوة ضةند ئامانجيَكي لةثشت بوو، لةوانة شانسووكبووني لةخةرجية داراييةكان و كةمكردنةوةي ئيلتزامة سةربازي و سياسيةكاني و ريَكخستنةوةيةكي ئةو ثةيوةنديية سياسي و دارايي و سةربازيانةي كة دةبوو هةبيَت لةطةلَ عيَراقي عةرةبي و هةريَمي كوردستاني باشوور كة دةكةوتنة ضوارضيَوةي ئينتدابي ميزؤثؤتامياوة (3) .

لةم كؤنفرانسةدا بيروبؤضوونةكاني بةسةر دوو تيمي دذ بةيةكدا ساغبوونةوة. هةريةكةيان هةلَويَستيَك و ديديَكي جياوازي هةبوو سةبارةت بةجؤري ثةيوةنديي ئايندةيي نيَوان هةريَمي كوردستاني باشوورو ئةو دةولَةتة عةرةبيةي كة برِياربوو لةهةردوو ويلايةتي بةغداو بةسرة دروستبكريَت. ئةمة هاوشاني هةلَويَست وديدي جياوازيان سةبارةت بة ثةيوةنديية ئايندةييةكاني نيَوان بةريتانيا لةطةلَ هةريةك لةم دةولَةتةو لةم هةريَمة. تيمي يةكةم كة لةكؤنطرةدا كةمايةتيبوون و لةفةرمانبةرة مةيدانيةكان ثيَكدةهات، وةك برسي كؤكس و بيل غرترود لةطةلَ ئةوةبوون ثةلة بكريَت لةلكاندني هةريَمي كوردستاني باشوور بة دةولَةتي عةرةبيةوة. بيانووشيان ئةوةبوو كة دانيشتواني ئةم هةريَمة بةهؤي ثةيوةنديية ئابووريةكانيان لةطةلَ بةغدا دذي ئةم لكاندنة نابن. هةرضي تيمي دووةميشة كة زؤرايةتي بوون لةكؤنطرةداو "هيوبرت يانط" سةرؤكايةتي دةكردن "كة ئةوكاتة ياريدةدةري سكرتيَري هؤبةي خؤرهةلآتي ناوةرِاست بوو لةوةزارةتي كؤلؤنيةكان" داواي دامةزراندني دةولَةتيَكي جيايان بؤ كوردستاني باشوور دةكرد، ئةويش لةو ديدةوة كةئةم دةولَةوتة دةبيَتة ثشتيَنةيةكي ستراتيذي بؤ ثاراستني دةولَةتي عةرةبي بةغدا لةهةر دةستدريَذيةكي كةماليستي توركي. "ئةدورد نول"يش كة "ثسثؤرِي كاروباري كوردي بوو" هةمان بيروبؤضووني هةبوو. "ونستون تشرشل" كة ئةوكاتة وةزيري كؤلؤنيةكان بوو، ثشتطيري ئةو بيرؤكةيةبوو كة كوردستاني باشوور لةرِووي سياسيةوة جيابيَت لةدةولَةتي عةرةبي بةغدا. لةراستيدا ئةم بؤضوونةي "تشرشل" بؤ ئةو نيطةراني و ترسةي دةطةرِايةوة كة طةر بيَت و كوردةكان لةلايةن حوكمرِانيَكي عةرةبيةوة كة سوثايةكي عةرةبي لةثشتةو بضةوسيَنريَنةوة، ئةوا هةستي كوردانةيان ثةرة دةسيَنيَت و ئةمةش وادةكات كة لةهةر حالَةتيَكي هيَرشكردني توركيدا كةماليستةكان بتوانن كوردةكان بكةنة دؤستي خؤيان.

سةرةنجام كؤنطرة برِياري ئةوةيدا كوردستاني باشوور بةدةولَةتي عةرةبيةوة نةلكيَندريَ و ئةم هةريَمة وةك ثشتويَنةيةكي ستراتيذي بميَنيَتةوةو راستةوخؤ "مةندوبي سامي" لةريَي فةرمانبةرة مةيدانيةكانةوة ئةم هةريَمة بةرِيَوةببات، تا ئةو كاتةي كوردةكان لةئايندةدا دةتوانن ضارةنووسي سياسي خؤيان دياريبكةن. لةبةر رؤشنايي ئةم برِيارةي كؤنطرةدا برِطةكاني ئينتدابي بةريتانيا لةميزوثؤتاميا هةموار "تةعديل"كران. برِطةي (16) بةم شيَوةية دارِيَذرايةوة (هةر كاتيَك خاوةني ئينيداب "واتة بةريتانيا" ئةوةي بةشياو زاني كة ئيدارةيةكي حوكمي زاتي لةناوضة كورديةكان دابمةزريَنيَت كة دةكةويَتة باكووري ميزؤثؤتامياوة، هيض شتيَك بةربةستي ئةمة نابيَت) (4) .

تشرشل برِيارةكاني كؤنطرةي قاهيرةي لةبارةي كوردستاني باشوورةو بة "لويد جؤرج"ي سةرةك وةزيراني بةريتانيا طةياندو ئةويش رةزامةندي لةسةر ئةم برِيارانةدا (5) .

ماوةي نيَوان ماوةي كؤتايي هاتني كؤنطرةي قاهيرة لةبةهاري 1921و دامةزراندني حكومةتيَكي نويَي "ثاريَزطاران" لة كؤتايي سالَي 1922دا كة جةختي لةسةر لكاندني كوردستاني باشوور بة دةولَةتي عيَراقةوة دةركرد. ماوةيةك بوو كةهةردوو تيمةكة "بة تيمةكاني كؤنطرةي قاهيرة" (*) لةبارةي ثةيوةندي ئايندةي نيَوان كوردستاني باشوور و عيَراق ثةرةيان بةديدو بؤضوونةكانياندا. لةلايةكةوة"كؤكس" برِيارةكاني كؤنطرةي ثشتطويَخست و لةبريتي ئةوة ثرؤذةيةكي ئيداري و سياسي ئالَؤزي بؤ بةرِيَوةبردني هةريَمي كوردستاني باشوور ثيَشنياركرد كة لةسيَ بةش ثيَكهابتوو: بةثيَي ئةم ثرؤذةية يةكةيةكي ئيداري تايبةت يان "لوايةكي دووةم" لةو شارؤضكة "أقضية" كورديانة ثيَكديَت كة سةر بة كةرت "مقاطعة"ي موسلَن. بةرِيَوةبردني ئةم يةكة ئيدارية دةكةويَتة ئةستؤي بةريتانيةك كة ثؤستي ياريدةدةري "موتةسةريف"ي دةبيَت. هةرضي قائمقامي ئةم يةكة ئيداريةشة دةبيَت كورديَك بيَت يان عةرةبيَك كةزماني كوردي بزانيَت. كةرتي موسلَيش لةرِووي دارايي و دادوةرييةوة سةر بة حكومةتي بةغدا دةبيَت و نويَنةري خؤي بؤ ثةرلةماني بةغدا دةنيَريَت. بةلآم "مةندوبي سامي" مافي ئةوةي بؤ دةميَنتةوة كة بةراويَذكردن لةطةلَ دةسةلآتة خؤجيَي "محلي"يةكان فةرمانبةران دابمةزريَنيَت. بةشي دووةمي ئةم ثرؤذةية كؤكردنةوةي هةوليَرو رةواندوزو كؤيةبوو لةيةكةيةكي ئيداريدا كةراستةوخؤ لةلايةن فةرمابنةرة بةريتانيةكانةوة بةرِيَوةدةبريَت، و فةرمانبةرةكاني دي ئةم يةكة ئيداريية بةخواستي كوردةكان دادةمةزريَنريَن. بةشي سيَيةمي ئةم ثرؤذةية هةموو ناوضة كورديةكاني دي دةطرنةوة "جطة لةكةرتي كةركوك" لةوانةش سليَماني ودةوروبةري كةدةكريَتة يةكةيةكي ئيداري و بة هاوبةشي لةلايةن بةريتانيةكان و كوردةكانةوة بةرِيَوةدةبريَت. قائمقامي ئةم يةكة ئيداريية كورد دةبيَت. لةم يةكة ئيدارييةشدا دامةزراندني "موتةسةرف" لةدةسةلآتي "مةندوبي سامي" دةبيَت (6) . دةكريَت ئةم ثرؤذةيةي كؤكس بةيةكةم ثرؤذةي فيدرالَي دابنريَت. ئةويش بةوةي كةبريتة لةريَكخستنيَكي ثةيوةندية سياسي و ئيداري و داراييةكاني هةريَمي كوردستاني باشوور لةطةلَ دةولَةتي عيَراق، بةرؤلَبينيني راستةوخؤي بةريتانيا.

لةلايةكي ترةوة "تشرشل" و "يانط" هةر تةئكيديان لةوة دةكردةوة كة ثيَويستة هةريَمي كوردستاني باشوور جيابيَت لةدةولَةتي عةرةبي، بةلآم بةهؤي مةترسيان لةثيَكدي نةهاتنةوةي بةرذةوةندييةكاني هةريَمي كوردستان و بةرذةوةندييةكاني ئةم دةولَةتة عةرةبية ثيَشنياري جؤريَك لةثةيوةندي كؤنفيدرالَيان لةنيَوانياندا كرد كة بةسةرثةرشتي بةريتاني بةرِيَوةبضيَت. "تشرشل" لة (14) ي حوزةيراني 1921دا لة ئةنجوومةني طشتي بةريتانيا بيروبؤضوونةكاني ئاوةها خستةرِوو "دةمةويَت ئةوة روونبكةمةوة كة ئيَمة لةهةمان ئةو كاتةدا كة ثةرة بة بؤضوونةكانمان دةدةين بؤ ثيَكهيَناني حكومةتيَكي طشتي لةميزؤثؤتاميا، ثةرة بة بنةماي حوكمي زاتيش دةدةين لة كوردستاني باشوور لةضوارضيَوةي ئةو ناوضةيةي كة ميزؤثؤتامياي ثيَ دةطوتريَت" (7) . بةطوزارشتيَكي دي "تشرشل" تةئكيدي لةوة دةكردةوة كة دوو قةوارةي سياسي جيا هةبن "حوكمي زاتي بؤ هةريَمي كوردستان و حكومةتيَكي تةواويش بؤ ناوضة عةرةبيةكان"، كة هةردووكيان لةسايةي ئينتدابي بةريتانيدا بةرِيَوةبضن، بةلآم دوو قةوارة دةبن كة هاوثةيماني يةكدي يان يةكطرتوو دةبن لةسةر ئاستي بةرذةوةندية ستراتيذي و ئابوورييةكان. "تشرشل" هيواي ئةوةي دةخواست كة كوردةكان بةضاوديَري و ريَنماييةكاني "مةندوبي سامي" تواناي ئةوةيان هةبيَت بةخؤيان كاروبارة سياسية ئيداري و سةربازييةكانيان بةرِيَوةببةن و نةكةونة ذيَر دةسةلآتي مةليك فةيسةلَةوة لةبةغدا. تشرشل ئامانجي وةزارةتةكةي (**) لةبارةي كوردستاني باشوورةوة وةها دياريكرد كة ئةم هةريَمة واليَبكريَت "جياواز لةهةر وولآتيَكي عةرةبي بيَت، وةك ضؤن نيثال جياوازة لةهند" (8) .

"يانط" لةو ديمانةيةيدا كة لةتشريني يةكةمي هةمان سالَدا لةطةلَ مةليك فةيسةلَ سازيدا بؤضوونةكاني وةزارةتي كؤلؤنيةكان دةربارةي ثةيوةندي نيَوان هةريَمي كوردستاني باشوور و ثادشايةتي "مةملةكةتي" عيَراقي بةم شيَوةية شيدةكاتةوة، كة ئامانجي وةزارةت ثالَثشتيكردني "ئيمثرياليزمي عةرةبي" نية، لةسةثاندني دةسةلآتيَكي عةرةبي بةسةر كوردةكاندا دذ بة خواستي كوردةكان، وةك ئةوةي مةليك فةيسةلَ و دةربارةكاني دةيانويست، بةلَكو هانداني "ناسيؤناليزمي عةرةبية"، ئةويش بةوةي ئامانجةكاني عةرةب لةدامةزراندني دةولَةتيَك بؤ ناوضة عةرةبيةكان بةدي بيَت. "يانط" ئةوةشي روونكردةوة كة سةرباري ئةمةش ضارةسةر لةوةدا نابينيَتةوة كةئةم هةريَمة تةنيا لةلايةن بةريتانيةكانةوة سةرثةرشتي بكريَت. ضونكة لةهةردوو حالَةتةكةدا توركياي كةماليستي سوود لة بيَزاري كوردةكان دةبينيَت دذ بة بةريتانياو دذ بة ثادشايةتي عةرةبي. هةر بؤية تيَرِوانيني لةندةن بؤ ضارةسةركردني ثراكتيكيانةي ثةيوةندي نيَوان هةريَمي كوردي و ثادشايةتي عةرةبي نويَ ئةوةية كة طرنطي بة هةستي ناسيؤناليزيمي كوردي بدريَت، ئةويش بة ثيَكهيَناني قةوارةيةكي كوردي سةربةخؤ كة دؤستي ئةم ثادشايةتية عةرةبية بيَت و ثةيوةندي ستراتيذي سةربازي و ئابووريانةي لةطةلَدا ببةستيَت. بةمةش هةم ئةم قةوارة كوردية دةبيَتة قةلَغانيَك بؤ ثاراستني عيَراق لةهةر هةرِةشةيةكي توركي و هةم عيَراقيش، لةرِووي ئابووريةوة سوودمةند دةبيَت بؤ قةوارة كورديةكة، ئةويش بةوةي دةبيَتة بازارِيَك و دةرضةيةكي ئاوي بؤي" (9) .

ديارة مةليك فةيسةلَ ئاطاي لةو مشتومرِانةي نيَوان فةرمانبةرة بةريتانيةكاني بةغداو بةرثرسة بةريتانيةكاني لةندةن هةبوو لةبارةي دياريكردني ضارةنووسي سياسيانةي كوردستاني باشوور. هةر بؤية لةطةلَ ئةوةشدا كة باوةرِي وابوو بةبيَ هيض مةرجيَك ئةم هةريَمة بلكيَندريَ بةعيَراقةوةو ئةم هةريَمةي بةخاكي عةرةبي دادةنا، كةضي خؤي وا دةردةخست كة لةطةلَ ثةيوةندييةكي فيدرالَيزميانةية بؤ لكاندني ئةم هةريَمة بةعيَراقةوة. تا ئةو رادةيةي كة داواي لةبةرتيانيةكان دةكرد سياسةتيَكي وةها بؤ بةرثةرضدانةوةي هةرِةشةكاني توركياي كةماليستي بطرنةبةر كة قةناعةت بةدانيشتواني كوردستاني باكوور بكةن لةطةلَ كوردستاني باشوور يةكبطرن و لةضوارضيَوةي ثادشايةتي عيَراقدا حوكمي زاتيان ثيَ بدريَت (10) .

بةلآم هيض كام لةم دوو داواكاريية لةلايةن وةزارةتي كؤلَؤنيةكانةوة رةزامةندي لةسةرنةدرا، نة ئةو داوايةي مةليك فةيسةلَي يةكةم بةوةي كوردستاني باكوور بخريَتة سةر كوردستاني باشوور، و نة ئةو ثيَشنيارةش كة داواي حكومةتيَكي كوردي لةضوارضيَوةي عيَراقدا دةكرد، ئةمة هةرضةندة "مةندوبي سامي" و سكرتيَري خؤرهةلآت لةبةغدا لةطةلَ ئةم ثيَشنيارةش بوون. راثرسي هاويني 1921 كة بؤ "موبايةعةكردني" فةيسةلَ بوو وةك مةليكي عيَراق. بة تةواوةتي ئةو ثروثاطةندانةي مةليك فةيسةلَ و ئةفسةرة شةريفيةكاني بةدرؤخستةوة كة دةيانطوت كوردةكان رازين بةوةي لةضوارضيَوةي دةولَةتي عةرةبيدابن. ئةويش كاتيَك زؤربةي دانيشتواني هةريَمي كوردستاني باشوور لةم راثرسيةدا مةليك فةيسةلَيان بةمةليكي خؤيان قبوولَ نةكرد. ئةمة هةرضةندة راثرسيةكي ثرِ تةزويرو ساختةش بوو. (11) .

ليَرةوة ئيدي مةليك فةيسةلَ و كؤكس و بيل ثيَضةوانةي برِيارةكاني كؤنطرةي قاهيرة دذي ئةوة وةستانةوة كة راثرسيةكي طشتي لةكوردستاني باشوور سازبدريَت بؤ دياريكردني ضارةنووسي سياسي ئةم هةريَمة (12) . هةر ئةم سيَ كةسة دذي ئةوةش دةوةستانةوة كة "شيَخ مةحمود" لةتاراوطة، لةهندةوة بطةرِيَتةوة سليَماني، ضونكة بةبيرورِاي ئةوان هاتنةوةي شيَخ مةحمود دةبيَتة بةربةستي لكاندني كوردستاني باشوور بةدةولَةتي عةرةبيةوة.

فةيسةلَ لةهةولَةكاني بةردةوام بوو بؤ قةناعةتثيَكردني لةندةن بةوةي لةتوانايدا هةية كوردةكان بيَنيَتة سةر قةناعةتي لكاندني هةريَمةكةيان بةدةولَةتةكةيةوة، لةبةرامبةر بةلَيَنداني بةدامةزراندني حكومةتيَكي كوردي لة كوردستاني باشووردا. بةلآم دواي ئةوةي تشرشل لةثؤستةكةيدا وةك وةزيري كؤلؤنيةكان نةماو حكومةتي "ثاريَزطاران" دامةزرا، سياسةتي بةريتانيا بةرامبةر كوردستاني باشوور طؤرِاني بةسةرداهات، لةثيَشةوةي ئةو طؤرِانكاريانةش ثاشةكشيَكردني بوو لة ثرؤذةي دامةزاراندني قةوارةيةكي سياسي سةربةخؤ بؤ كوردةكان لةبةرامبةر لكاندني هةريَمةكةيان بة دةولَةتي عةرةبيةوة. ليَرةوة مةليك فةيسةلَ و كؤكس بةياننامةيةكي عيَراق ــ بةريتانيان لةكانوني يةكةمدا دةركرد كة تيايدا داوا لة كوردةكان دةكريَت رازي بن بة بيرؤكةي فيدرالَيزمي لةطةلَ عيَراق. لةم بةياننامةيةدا هاتووة: "حكومةتي خاوةن شكؤي بةريتاني و حكومةتي عيَراق دان بةمافي ئةو كوردانةدا دةنيَن كة دةكةونة ضوارضيَوةي سنووري عيَراقةوة، بةوةي حكومةتيَكي كورديان لةم ضوارضيَوةيةدا هةبيَت. هيوادارن كوردةكان بةزوويي لةناو خؤياندا لةسةر فؤرمي ئةو حكومةتة ريَكبكةون و نويَنةري بةرثرسي خؤيان رةوانةي بةغدا بكةن بؤ وتوويَذكردن لةبارةي ثةيوةنديية ئابووري و سياسيةكانيان لةطةلَ حكومةتي خاوةن شكؤي بةريتاني و حكومةتي عيَراق (13) .

بةكورتي، مةليك فةيسةلَ و ئةفسةرة شةريفية دةربارةكاني لةطةلَ ئةو بةلَيَنةيان راستطؤنةبوون كة حكومةتيَكي كوردي لةضوارضيَوةي ثادشايةتي عيَراقدا دابمةزريَت. كة ئةو كاتة ناسيؤناليستة كوردة ميانةرِةوةكان، لةثيَشةوةشيان شيَخ قادري براي شيَخ مةحمود، بةمة رازي بوون. جطة لةمة مةليك فةيسةلَ و وةزارةتة عةرةبية يةك لةدواي يةكةكانيش نةك هةر لةبيرؤكةي فيدرالَيزمي نيَوان كوردستاني باشوور و عيَراق ثاشطةزبوونةوة، بةلَكو دذي ئةو خواستة سةرةتاييانةي كوردةكانيش بوونةوة وةك خويَندن بةزماني كوردي و دامةزراندني فةرمانبةراني كورد لةناوضةي كورديةكاندا.

دواي نزيكةي (70) سالَ لةتةرحكردني يةكةم ثرؤذةي فيدرالَيزمي كةوازي ليَهيَنرا، جاريَكيتر بزاظي رزطاريخوازي كورد ثرؤذةيةكي تري فيدرالَيزمي تةبةننادةكات، بةشيَوةيةك كة لةطةلَ بةرذةوةندييةكاني طةلي عةرةب لةعيَراقدا ديَتةوةو تا رادةيةكيش ئامانجةكاني طةلي كورد دابين دةكات. ثرسيار ليَرةدا ئةوةية، ئايا بزاظي رزطاريخوازي كورد بةثيَشنياركردني فيدرالَيزمي ثرؤذةيةكي وةهاي ثيَشكةش كردووة كة نالؤذيك و نامةعقول بيَت و ثةيوةندييةكي بةو ميَذووة سياسية نويَيةي عيَراقةوة نةبيَت. بةتايبةتيش طةر ئةو قوربانية طةورانة بيَنينةوة بةرضاو، كة طةلي كورد لةراثةرِينةكانيداو لةثرؤسةكاني كؤمةلَكوذيدا ثيَشكةشيكردووةو ئةو تةهجيرو تةعريب و تةبعيسة بيَنينةوةياد كة طةلي كورد دووضاري هاتووة، ئةمة جطة لةو هةموو بةلَيَنة درؤيانةي كة ثيَي دراوة. هةر لة مةليك فةيسةلَي يةكةم و ئةفسةرة شةريفيةكانةوة تا دةطات بةدةسةلآتي حزبي بةعسي عةرةبي ئيشتراكي لةهةردوو سةردةمي بةكرو سةدامدا؟

سةرضاوة:

 (1) : Mesopotamian Intelligence Report، No. 4، 31 December 1920، FO 371/6348.

 (2) : Mesopotamian Intelligence Report، No. 9، 15 March 1921، FO 371/6348.

التفاصيل في: (3) Report on Middle east Conference Held in Cairo and Jerusalem، 12 – 30 March 1921، ، FO 371/6343.

 (4) : Aaron S. Klieman، Foundations of British Policy in the Arab World: The Cairo Conference of 1921، (Baltimore & London: 1970) ، P. 123.

 (5) : Message from Prime Minister to Churchill، 22 March 1921، FO 371/6342.

 (6) : Mesopotamian Intelligence Report، No. 13، 15 May 1921، CO 730/2.

 (7) : Middle east، Government Policy، 14 June 1921 House of Commons. Report Rhodes James، Winston S Churchill، His Complete Speeches، 1897 – 1963، Vol. 111، 1914 – 1922، (London & New York: Chelsea House Publishers 1974، PP. 3104 – 5.

 (8) : Churchill to Cox، 18 June 1921، CO730/2.

 (9) : Cox to Churchill، Octobeer 1921، CO730/6.

 (10) :High Commissioner of Iraq to State Secretary for Colonies، 15 August 1922، FO371/ 7800.

 (11) : Iraq Intelligence Report، No. 19، 15 August 1921، FO 371/6353.

 (12) : lbid، No. 21، November 1922، FO371/ 7772.

 (13) :) : Iraq Intelligence Report، No. 1، January 1923، FO 371/7772.

*: وةرطيَرِ

**: وةرطيَرِ: وةزارةتي كؤلَؤنيةكان.

 (#) : ئةندامي مةكتةبي سياسي ثارتي كاري ديموكراتي كوردستان.