بةهةشتي عةشقة، ئةم هةورامانة. . . سديق بابايي

 

يةكيك لة ذاز و ذةمزة بنچينةيةكاني بةقاي نةتةوةي كورد، ويراي هوروژمي پةيتا، پةيتا و كاول كاري، داگيركةراني ذةنگاو ذةنگ بة دريژايي ميژوو، لة دةوصةمةندي و بذواي لة ميژينة و ذيشةدار و هةزاران ساصةي ئةم خةصكة دا حةشار دراوة.

 هةورامان گوشةيةك لة ناوچة هةرة كؤنةكاني كوردستان-ة- كة چةند تايبةتمةندي دةگمةن و هةلكةوتةي تاقانةي تيدا بةدي دةكرث.

 ئةمة ذةنگة تا ذادةيةكي بةرچاو بة حةق مةصبةندةكةي دةسينشان كردبي. كاتيك بة وردي سةرنج بدةينة هةصسووكةوت و ذابردووي ژياني ئةم خةصكة، سث كؤصةكة هةبوون يا وةستاوي و لة سةرپث بوونيان لةنيو كونج و كةليني ژياني ذوژانة دا بة ئاشكرايي خؤ دةنوثنن، كة بريتين لة سروشت، ئايين و موسيقا.

 قاص بوون، تيكةصاوي يا بةستاوةيي بة ژينگة، ئايين و موسيقي و لو ذاستي دا توانةوةي هةريةك لةوي ديكة ماناو ناوةرؤكي بة ژياني خةصكي ئةم ناوچة بةخشيوة.

 ئةوين بة سروشتي هةورامان و تيكصاوي و ذيشة ئاژؤتني لةگةص ئايين و دارةذاكردني ئةم دووكةرةسة گرينگة بة پةردووي نازك و دص و نةوازي موسيقا، بةهةشتي عشق و يةكيةتي ئادةميزاد و سروشت ئةبةدي دةكا.

 كوصةكةي هةرة قايمي ئةم خؤشةويستية لة بذواي ئايني پثشينيان مان دا خؤي نواندوة و بة موسيقاي ژيان پةرچين كراوة.

 جياوازي يا هؤكاري بةشيكن فراوان لة بةستراوةيي دةرووني خةصكي ئةم ناوچة بة جيوگرافياي هةورامان لةوةذا سةرچاوة دةگري كة لثرة لة سةرتاي گةشة سةندني بيرو هؤشي مرؤض و بةرة، بةرة دابذان لة ژياني ئةشكةوتةكاني شاهؤ و پةذاو و بيستون و دةس پي كرةدن بة ذاو، دةسةمؤ كردني ئاژةص، كؤ كردني دةغلودان. . وة هيتر. . . پيويستي تري لةو بابةتةي هثناوةتة گؤذث.

 ئةگةر هثنديك لة ئةندازياري گوند و شارؤچكةكاني هةورامان پاش تثپةذ بووني هةزاران ساص وردبينةوة و بة ناخي هؤكاري ئةم لثك هاصان و پثكةوة ژياني بنةماصة سةرةتايةكان و پاشتر تايفة، ¨عةشيرة و خيص دةكةؤيتة بة ذوناكايي ژياني پثشكةوتوتري مروض لةم دةضةرة.

 وردبوونةوة لة ئاسماني ساف و بي گةرد و پذلة ئةستيرة، جريوة و بريقة و شةوقي تايبةت و دص ذفين و نةزم و نيزامي هةريةك لةم پثكهاتة دةس پث ذانةگةيشوةي سروشت كة بة چاو لة شةوگاري ناوچةكة هثندة دوور نانؤيني، بةصام بة كردةوة لة دةست بة سةر داگرتن نايي، ئينسان دةباتة نيو دةرياي بيرو خةياصاتي بث بن، كة هةر لةو سةردةمةدا شةوق و ذووناكي تايبةت بة بيركردنةوة دةخاتة ميشك و دةماري مروضةوة كة پاشتر بةرة، بةرة دةبثتة هةوثني قانون و ژياني سةقامگير و وةك بنةماي ئوسووصي كؤمؤنة سةرةتايةكان لة سةري پيي داگرتوة. ژن لة پثك هثناني ئةم نيزامة سةرةتايية دا دةر و نةقشي سةرةتاكي گيذاوة.

 ئةمة لة هةورامان زياتر دةسةلميندري و دةكرث بة پث بةصگة بة جي ماوةكان دةوري ئةم بةشة خاوةن ميژووة لة گةشة و پيشكةوتن و ئيدارةكردن بة دريژايي تةمةني ئينسان بة نموونة دةس نيشان بكرث.

 بؤ وينة ئاداد پاشاي هةورامان لة سةردةمي ئةشكانيةكان بة ناوي خؤي سكةي لثداوة. ئةدا وشةيةكي هةورامية كة بؤ دايك بة كار دث، ديارة ئةگةر بگةذينةوة بؤ كونتر هةر نةبي دةسةصاتي ژن لة بنةماصة تا سةردةمي بابليةكان وةك نةزم و نيزامي بة چاو ديتراو لة ئاسمان نةگؤذ دةژميردرا ژن لة ئةم بةشة بة:ديم چةمةصث: ئيلاهةي پاكي و ذووناكي، پةري و خوالةي جواني، خوالةي عةدل و داد و ژيان دةسةلميندرا.

 وينةي خوالةي مةردؤك (هةصكةندراو لة كيوةكاني شاهؤ) پاشان ئةم دةسةصاتةي لة ژن ئةستاند و بةرة، بةرة خوالةكان بوون بة پياو و پاشتر باوةذي يةك خوودايي جثگير بوو. هةر چةند وث دةچي مةردؤك پاشتر بة ميردؤك (كچي خور) گوردرابث (سةردةمي يترايزم) .

 ناودثركردني پيراني شاهؤ و بةستنةوةي ذةچةصةكيان بة پيرخدري چاهؤ لة ئايينةكاني دواتردا خوث بؤ ييتراو فةوتاوة كؤنةكان كة سينگ بة سينگ ئاصوو گؤذيان بةسةر دا هاتوة دةگةريتةوة.

 ناكري چ شتيك بة بث بنةما و ذةچةصةكي سةرةتايي هةبووني هةبث، پي داگرتن لةسةر ئةم ئةسصة دةمانباتةوة بؤ كؤني، كؤن، ئةوكات كة ژياني ئينساني لةم مةصبةندة بؤ يةكةمجار ياساي پاريزگاري لة خؤي داذشتووة، ئةمانة هةر ئةو كةسانةن كة لة ئةشكةوتةكاني شاهؤ سةريان هةصداوة.

 پاشان ئةشكةوتةكان بؤ بةخثوكردن و پةروةردةي چوار پث كةصكيان لث وةرگيرا.

 ئةشكةوتةكاني (مةرةسپان-مةذةگاوان و. . .) لة لاي سةرووي پاوة، ئةشكةوتي ذاگرتني ئةسپةكان و ئةشكةوتي ذاگرتني گا-كان.

 ماناي سيوور بؤ ناوچةي هةورامان و پابةند بوون و پاريزكاري كردن چ لة سنووري گشتي و چ لة سنووري قانووني ناوخؤ بةشيوةي مصكداريتي تاك دةگةذيتةوة بؤ سةرچاوةي ئةو عةشقة پيرؤزة كة بؤ پاراستن و بةرگري لة زثد پيك هاتوة.

 زياتر لة 2080 ساص پثش خةصك لة هةورامان بة نووسراو بةصگةي مصكيةتي باغة ذةز (ئيجارة) يان تؤمار كردووة.

 ئةگةر لة بنج و بناوان و ناخي مةسةلةكة زياتر بكؤصيريتةوة ذةنگة بتوانين بسةلمينين وةك يةكيك لة سةرةتايي ترين نةسصي ميژوو هةوراميةكاني ئيستا بؤ داناني نةريتي سنوور و مصكيةتي تاك ناودثر بكةين.

 ئاوداشتن ئا ئةندازياري دابةش كردن و گةياندن و كاناص كيشي ئاوي سةچاوةكان لة نيو ماهو زةرد و هةوراز ولثژي ئاستةمي شاخةكاني هةورامان (ئةو شوينانة كة ذيگة ذوشتني ئاسايي بؤ هةمووكةس لة توانا دا نية) حيكايةت لة بيروو هؤش و زانايي سةرنج ذاكيشي مرؤضي ئةو سةردةمة دةكا، كة ئيمذؤ تةنيا بة كةصك وةرگرتن لة دةيان دةزگاي ئةندازة و پيوانة كردن، ئةويش بة هؤي پسپؤذاني تايبةت بة ئةم ئةركة جي بة جي دةكرث.

 

 

دامةزراندني ياساي يةكساني، دابةشكردني ئاو بة پي نياز لة وةرزي ئاو داشتن، قانووني هةرةوةزي ساصانة لة سةرةتاي بةهار بؤ خاوين كردنةوةي كاناص، ئاوبةند و جؤگةكان و بةرگري لة بة فيذؤ چووني ئاو تا گةيشتن بة باغ و مةزرا، هةرة وةزي ئاو داشتن بة پث سةرة و هةرة وةزي كؤ كردنةوةي دةغصوودان و گيا و گؤص بؤ بژيوي زستاني خةصك و ماصاتةكةيان و سووتةمةني وةرزيي زستان و نةهيشتني كةلين و قوژبني ذوخاوي ماصةكان پيش هاتني وةرزي سارد، ئةمانة بةشيكي تر لة ذةمز و ذازي ژياني كؤمةصي سةرةتايي لة هةوراماني چذو پذة كة تا ئيستا ئاسةواريان پاريزراوة.

 جيگر بوون يا سةقامگرتوويي ژيان يةكيكي تر لة تايبةتمةنديةكاني سةرةتايي ئةم خةصكةية، بة مانايةكي تر مروضي سةرةتايي ليرة كؤچةري و گةذؤكي هةص نةبژارد.

 لة ذووناكايي ئةم سةقامگرتوويةدا، كؤ كردني دةغصو دان، خؤماصي كردني ئاژةص و بةرة بةرة كيصگة و باغ و مةزرا و قانوونة پثوةندي دارةكانيان دامةزراند، ئةم نةريتة هاني خةصكي دةدا زياتر سامان دان و ذيك و پيك كردن و داذشتني بةرنامةي پاراستن لة دةس درثژي و هيرشي لاوةكي بؤ خؤيان دابين بكةن.

 زياد بووني ئاژةصي خوماصي بةرة بةرة پثداويستي لةوةذگة دينيتة گوذ و ئةوة بة داهثناني هاوينة هةوار و كؤ كردني گژ و گيا بؤ زستانان چارةسةر دةكرث.

 دابةش كردني بنةماصة لة وةرزي هاوين و بةهار و ئةسپاردني ئاژةصي خؤماصي بة ئةو بةشة بؤ كةصك وةرگرتن لة لةوةذگةكاني كويستاني شاهؤ و سةر قاص بووني بةشةكةي تر بة كشت و كاص و باغداري و كؤ كردني دانةويصة و پاراستني ژينگة و ساز و تةيار كردن بؤ وةرزي سةختي زستان بنةماي پابةند بووني زياتري ئةم خةصكة بة ناوچةكةيان دةسةلمثني.

 بةرة بةرة جورة خوشةويستي وتامةزرويي يةكي تايبةت بة ژينگة لةو خةصكة دا دةذةوث، ناسين و شارةزايي هةموو كةلين و قوژبنةكان، ژياني جيگرتةة و ئاسوودةيي لة دةربةدةري بة پيچةوانةي ژياني كؤچةري كاردةكاتة سةر ناسيني زياتري سروشت و هؤي تيكةص بووني زياتري دانيشتوان، ئةمة بة جؤريك دةبثتة هؤي پةل و پؤ و ذيشة ئاژؤتني ذؤحي و تيكةصاوي ئةو تؤ پيك ديني كة دار و درةخت و شاخ و كيؤ ئاو و جؤگة، تافگة و كانياو، گؤص و گيا، پةلةوةر و باصةندة و هةموو جؤرة بوونيك ئاوثتة و هؤگري يةكتر دةبن.

 ذةنگدانةوةي ئةم خوشةويستي و شةيدا بوونة لة ويژةي كؤن و نوي ئةم خةصكة دا بة ئاساني ديارة. عوسمان هةورامي ساصي 1982 لة گورانيةك دا دةصي:

هؤركنياي وةتةن تةماي دص نيام دةك كوثر بم وةتةن بث تؤ چؤن ژيام

 ليرةدابذان، بة هةر هؤيةك واتاي هةصكةندراني هةية. بةستاروةيي و جؤش خواردن و پةل و پؤ و ذيشة هاويشتن و تيكةص بووني لة جيا كردن نةهاتوو. جيا كردنةوة لة بةروو بووم و ذيشة و سةرچاوةي ژيان و ذاهاتن. ئيش وئازار و داخ و كةسةر و مةينةتي لةبير نةكراو و ساذيژ نةبووي بةدوا دا ديت.

 ئايين يةكيكي تر لة كؤصةكة هةرة قايمةكاني ژياني سةرةتايي ئةم ناوچة، نة تةنيا لة ذوژاني يةكةمي ژياني هةرةوةزي باشتر كةصكي لث وةرگيراوة، بةصكوو باشتر ناسراوة ئةگةر ئاييني لاوةكي ئيسلامي لث دةركةين باقي ئاينةكاني ئةم خةصكة هةص قوصاوي هزر و مافي خوماصي بوون، داهينةري؛ شيوة كامصكاريةكي ژين و ژياني تةباتر و لة خزمةتي گري داني تةباي و پاريزگاري دا دةوريان گيذاوة. پاشتر كة ئيسلام بوتة ئاييني پثروزي ئةم ناوچة ويراي گلةيي و گازةندة لة چوينةتي سةقامگير بوون، تيكصاويي و شيوة دابةزاندنيكي تايبةت بة خويان كة بؤن و بةرامة و تايبةتكاري ناوچةكةي پاراستوة، بؤ خويان تةرخان كردوة.

 هةر لة سيبةري ئةم فيركارية دا پاش سةر هةصداني ئايني ئيسلام و پةلاماري ناوچةكاني تر بة گويرةي باسة كراوةكاني ميژوو، ئةم بةشة لة وصات بؤ وةرنةگرتني ئةو پةذي بةرنگاري دةكا.

 شن و كةنيكا وة ديل بشينا مةرد ئازا تلي وةرووي هوثنا

 ذةوشت زرةتةشت مانوو وة بثكةس بزيكا نيكا هومزد وةهيچكةس

 ژن و كچةكان بة ديلي گيران و پياوة ئازاكان لة بةرئنگاري دا غةصتاني خوين بوون. سةقامگير بووني ديني ئيسلام پاش سةدان ساص نةتةنيا نةبوو بة هؤي لةناو چووني داب و نةريتي كؤن بةصكوو تيكصاوييكي ژيان مةند يا شيوة ليك توانةوةييكي دامةزراند كة تا ئةم دواييانة ئاسةواري بة زةقي بةرچاو دةكةوث.

 بؤ وينة ويراي زياتر لة هةزار ساص جيگر بووني ئاييني ئيسلام كةمتر كةسيك هةية ذوژانة بةشيك لة كاتي خؤي تةرخاني بيستني گؤرانيةكي هةورامي كة زورتر وةسفي سروشت و جواني وصاتةكةيةتي، نةكا. ئةوة ويراي بة جي هيناني داب و نةريتية ناوچةيةكاني ئايني ئيسلام و بة تةبايي ژياني بي گيرة و كيشةي هةموو لق و پوپةكاني باوةذي ئيسلامي و باقي ئاينة جياوازةكان كة ذيشة و باوةذي بة تةواوي پاريزراوة و باوةذ مةندةكانيشيان بة ئةو پةذي ئاراميةوة سوننةتي خويان بة جي دةهثنن.

 لة لايةكي تر خؤ و خدةي گوي دان و بيستني موسيقا و گوراني نة تةنيا تايبةتي چيني لاوي تازةپيگةيشتوو نية، پير و جةحيل ژن و پياو كچ و كوذ، چ كاتي كار كردن لة مةزرا و چ لة ناو ماص و سةيرانگا و بثري و تةنانةت شاخ و بةندةنةكاني چياي سةركثشي هةورامان دا (كة سةيراني شاخ تايبةتمةنديةكي تري خةصكي ئةم بةشة لة كوردستانة) زيندوو ذاگيراوة.

 ئةوة ذةنگة تا ذادةيةكي زؤر كةليني نةناسراوي زةرياي بث سنووري شارستانيةت و دةوصةمةندي كولتووري گةلةكةمان بخاتة پثش چاوي وةچةي ئةمذوي كوردستان، لة لايةكي تر هؤي بةر پةرچ دانةوةي ئيدعا و درؤ و دةلةسي ناحةزاني كورد سةبارةت بة ذابردووي كوردستان بث.

 جياوازي يا خاصي زةق و پذ لة شانازي ئةم كةلةپوورة لة هةصسةنگاندنيكي كورت بةرانبةر بة ئاكار و هةصسووكةوتي دةسةصاتداري حاكمي بةشةكاني كوردستان يا وصاتاني تر ئةوةية كة ليرة دا ئايين لة خزمةتي ژيان و ذازاندنةوة و تام و چيژداني زياتر بة كات و ساتي ژياني ئينساني خوي نواندوة. بة كورتي سروشت وئايين شان بة شان لة خزمةتي مروضدان، هةر بؤيي لة خزمةتي ذاهاتني بذيارة ئايني-ةكان مريد بة بي ذازاندنةوةي نيشتمانةكةي هةص ناكا. لة لايةكي تر خزمةت نةكردن بة سروشت و كةمتةرخةمي لة پاريزةري نيشتمان واتاي بث ئيماني دةبث.

 

دوور خستنةوة، دةس كورتي، بةربةستكران، ئةنفال، شيميايي باران، مين ذيژ و كاولكردن، يا هةچ هويةكي تر نةي توانيوة توزقاصثك لةم خوشةويستي ية دةروونية كةم كاتةوة، بةصكوو تةشةنة و بصثسةي زياتري گذي خوشةويستي خوصقاندووة.

 زور جار ديتراوة كةسثكي بة ذةچةصةك هةورامي دوور لة هةورامان لة دايك بووة، پةروةردة و بة ساصا چووني بة دوور لةم مةصبةندة سةري هةصداوة، بةصام ديسان شةيدايي و ئةوينداري نسبةت بة ناوچةكةي گةيشتوةتة ذادةي گوراني پث هةصگوتن و پةسني وصاتي هةرگيز بة چاو نةديتووي كة وينةي ئةم جورةمان كةم بةدةستةوة نية، كةواية دةتوانين بصين ئةم خوشةويسيتي ية كاري كردوةتة سةر لةش و گيان و بة شيوةي ژينيتيك بؤ كةساني تر دةگويزريتةوة.

 جوان كاري بةروبووم، دةستة ساوي و باني ماص بة گصي تايبةت و بؤندار، ذازاندنةوةي گؤي سوانةي ماصةكان لة وةرزي بةهار و هاوين بة گوصي ذةنگا و ذةنگ و بؤن خوش، ساز كردني كةپر و چةپةر بة چنووري بؤن خوش و پنگ و گيا و گوصي تري لةم بابةتة بؤ حةسانةوةي هاوينان، تةرخان كردني گؤشةيةكي باغ و باغچة يا كيصگة بؤ كةوثص (هاوينةهةوار) بة ئةوپةذي پاكي و خاوثني و ذازاندنةوةي بة گوص و گوصةباخ ئيتر جيگاي تايبةتي خوي هةية، ئةمانة سةرةذاي پةرچيني دةورةي باغ كة بة گوصي هةمةذةنگ لةگةص جيرانان سنووربةندي دةكرث.

 سنوور ليرة تثل دذوو، مين ذيژ كردن، خةندةق ليدان، و داناني گاردي چةك بة دةست نية بةصكوو گوصة باخي بؤن خوش و جؤگةي خؤذيني ئاو بة موسيقاي شةكةتي (ماندوويي) ذفثنة.

 جوانكاري پةرچيني ديوارة بةردينةكاني باغ و بة كار بردني سةليقةي ئةوتؤ، بة كةمترين ذادةي ئاو، تاضگة، حةوز و ديمةني سيحراوي بؤ بينةر ساز و تةيار دةكرث كة نة چاو لة ديتني تير دةبث و نة ذؤح و لةش شةكةتي ذيگا و ماندوو بووني پث دةمثنث.

 ژيان و تيكصاوي ئةو تؤ لةگةص سروشت ذاز و نيازي بي پسانةوة لةگةص گوص و گيا، بةرد و هةرد، دار و دةوةن ئةم خاكة پيروزة نة بة هةصكةوت دامةزراوة و نة لة لاي دةر و جيرانان و خةصكاني تر بة لاسايي وارد كراوة.

 ذيشة و ئةساسي ئةم ذةوشت و نةريتة دةگةذيتيةوة بؤ ئةو دةور و زةمانة كة زياتر لة ئيستا نرخ و بايي ژينگةيان دةزاني و بؤ پاراستني نة تةنيا قانوون بةصكوو ئاينيان دامةزراند. بة واتةييكي تر پاراستن و ذازاندنةوةي زثديان كرد بة يةكيك لة ئوسوولة بنةذةتيةكاني ئايين.

 سةردةمي ئيمة كة دةكرث ناوي سةردةمي كاولكاري سروشت و نةهيشتني پةلةوةر و هةر چةشنة گيانداريكي كثوي لث بنري، كانياو، دار، دةوةن و حةتتا شاخ و بةندةن و گؤذي مردوةكانيشمان ناپاريزرين.

 ئاور دانةوةييكي كورت بؤ ئةم ناوچة ئةفسوناوية كة هيشتا ليرة و لةوث شيلگيرانة لة سةر پاراستني داب و نةريتي پيرؤز و كؤني خوي پث دا دةگري ذةنگة ئاور دانةوةييك بؤ لاي سةر بةرزيةكاني مرؤضي ئاشتي خواز و خوازياري تةبايي و ئارامي و سوود وةرگرتن لة خؤ دور خستنةوة لة گرژي و تووذة كردني سروشت و ژيان لة ئاسايشي پذ لة حةز و خوشةويستي بث.

 بث ئةوة مةبةستي ئةم نوسينة خؤ گري دان يان خؤ هةصواسين بة ئاينيكي تايبةتي تيدا ذةچاوكرابي، كارگةري يا دةور گيذاني ئايينة كؤنةكان لة سةر ژياني خةصكي ئةم ناوچة شياوي ئاماژةي تايبةتي تر دةكا.

 لة دريژايي بذوا بة نةريتة كؤنةكان، ئاييني نوث تر تين و گوذي تازة بة بذواي پيشينيان دةدا. و قانووني پتةوتر دادةمةزريني و لة ذاستيدا پاراستني ژينگة تئوريزة دةكرث. لة گورانيةكي هةورامي دا دةصي:

 پا، وةرة زةردة شاهو ماواشةن دصةكةم پةي دوريت جةنگ و داواشةن

واتة سويند بةو خورة زةردة كة شاهو مةكان و ماوايةتي، دصةكةم لة دووريت ئوقرة و ئارامي نةماوة، دايم سةري شةذو داواكاري تؤي هةية.

 سويند خواردن بة زةردي خؤر يا ميردؤك (كچي خؤر) جيگرتوو لة شاهؤ يا تيكةص كردني ذووناكي و شاهؤ بؤ خوي سةر بردةي تايبةت هةية.

 يةكيك لة بنةما قايمةكاني ئاييني ميترا پارثزگاري لة ذووناكي و دژبةر بوون بة تاريكي ية. (بؤرث) سةمبولي تاريكي و (ديةچةرمةصي) نوينگة و پةري ذووناكي و سةركةوتني ذووناكي لة كوتايي دا چةپصة ذيزان و هةصبةز، دابةزي شةواني چوار شةمة سووري لة دةوري ئاگر دا بير دةخاتةوة.

 لة يةشتي سيزدة كة ناوبانگي بة فةروةردين يةشت و ويويودات دةركردوة سةبارةت بة لة دايك بووني زةردةشت و شوذشي سروشت ئاماژي كراوة.

لة بذگةكاني93تا95 ي فةروةردين يةشت دا هاتوة. لة كاتي زاين و ئاخيز و خؤ نواندني (زةردةشت) ئاوةكان و ذووةك گةشانةوة.

 لة دايك بوني زةردةشت هاوكات لةگةص سةر هةلدان و زاص بووني سروشت بة سةر وةرزي تاريكي و بث هثزي، تين و گوذ و جوش و خروش و خوصقاندني وزة و گةشانةوةي ذؤحي بزوثنةري لة دةمارةكاني سةرجةمي بوونةوةراني مةوجود لة سروشت كة ئادةميزاديش يةك لةوانة، بة ناوي بةهار ناسرا.

 لة بةرة بةري ئةم وةرزة كة بة نةورؤز ناوبانگي دةركرد، زةردةشتي كوذي دةغرؤ و پوورؤشةشب لة دايك دةبي، ئةو بة پيچةوانةي كاتي لة دايك بووني هةر منداصيك پث دةكةنث.

 پثكةنيني منداصي تازة لة دايك بوو هاوكات لةگةص بزة و ئاصوو گوذي سروشت لةم وةرزة دا بة پاصپشتي تيشكي زيذيني خؤر و لة بةيت بثژي بة هوي قرمةي هةصتوقيني كانيو، خوذةي چوم، ئاوي بن كةوية بةفر و گوذةي سيصاو لة هةر بنار و پيدةشتيك سةلاي پةيتا، پةيتاي گةيشتني دةور و زةمانيكي نوي ذادةگةينث، كة بة گرمةي هةور و شريخةي بةرقي ئاسمان، ئةسپي سةركيشي خوي لة هةر شاخ و بةندةن، دةشت و بنار، دوص و چةم وكةلين و قوژبني هةر ئةشكةوت و حةشارگةيك دا تاو دةدا تا مژدةي دةوراني ذووناكي و ژيانيكي نوث پيشكةش بكا، بة وتةيةكي تر دةس لةملاني سروشت و ئةو ديوي سروشت ذابگةيني. بةصكوو مروضايةتي ئاسوودةيي، گةشانةوة و بةختةوةري و پيت و بةرةكةت لة ژيان وةرگرث و ترس لة سروشت جيگاي خؤي بة خوشةويستي و دةس لة ملان بگؤذيتةوة.

 نةوروز و بةهار وثراي پثروزي تايبةتي ئاييني، وةك وةرزي ژيانةوةي سروشت و ئينسان، جيگا بة هةژاري و بي بةشي و دةس تةنگي و ذق و قين بة تاص دةكةن.

دصگريي ئةم وةرزة (بةهار) لة بذواي ميژويي خةصكي هةورامان (پياو چاك، زانا، ذوشنبير و شاعير) وةك سةرةتاي وةرزي، بةخشةندةيي، ژيانةوة و سةرچاوةي پيت و بةرةكةت و شايي هينةريي بي سنوور بؤ هةموو بوونةوةرريك تومار كراوة. ئةوة نة بة ماني كةم نرخي وةرزةكاني تر بةصكوو زةوقي دةرووني بة گةشانةوةي سروشتي تيدا بةدي دةكرث.

 ناوةرؤكي گوراني، گوراني بثژان، لاية لايةي دص نةوازي دايكان كة بةدةم ذيگا و قةراغ چوم ئاو، تولةذيي باريك و هةصديرگةي چذو هةصةمووت دا لةم شاخ بؤ ئةو شاخ لة دوو توي سياچةمانة، دةرةيي و. . . ئةم نةسص بؤ ئةو نةسص دةنگ دةداتةوة بة جيا لة سؤزي دةرووني هةصبةس واناني ئةم ناوچةية نية.

 بة دصنيايةوة دةتوانين بصثن كة بةشي هةرة زؤري شيعر و هةصبةست و گؤراني هةورامي بؤ وةسفي سروشت و خوشةويستي زثد تةرخان كراوة، ديارة زورجار قافصةسالاري ئةم ذيچكةية كةسايةتية ئايينيةكان بوون.

 ئةوة ذاستة كة پةسني ئةم وةرزة بة گوثرةي تايبةتمةنديةكاني بة تير و تةسةلي كراوة بةصام ناكرث و نابث ئةگةر باسي وةرزي بةهار و هاوين ديتةگوذ بة ماناي نرخ دانةنان و كةم كردني جواني و گؤشة پذ لة جوانيةكاني زم يا پايز و زستان بث.

 بة بةرهةم نيشتني هةوص و كوششي بةهار و هاوين، كؤ كردنةوةي خةلة و خةرمان (ذزق و ذوزي) و داگةذاني هةوارچيةكان لة كويستان بة دةستي پذةةوة بگرة تا حةسانةوة لة پةناي كوورةي نثص دراو و تام و چيژ وةرگرتن لة پاي كويستان و پيدةشتي سپي پؤش، كةصك وةرگرتن لة دةسذةنج و كاري بة بةرهةم و بة ئاسوودةيي سةرنج دان بة ژيان، ناوةرؤك و جوانيةكاني هةموو تةواو كةري عةشق و خوشةويستي هةر ساتيك لةم وةرزانةية.

 باس كردن لة ديمةني سروشت بة عام لة شيعر و نوسراوةي زور شاعير يا هةر نةبث بة بؤنة و شوبهاندني جوانيةكان و ئاشكرا كردني دص ذفثني ئةم يا ئةو لايةن هاتوة، بةصام ئةمانة هةموو جياوازي بنةذةتي لةگةص سروشت بة سةر كردنةوة لة شيعر، گوراني (بةزمي، دصداري، ئاييني) شاعيراني هةورامي يا هةورامي بثژ دةگةص شاعير يا نووسةري ميللةت يا بةشةكاني تري ئاخاوتني كوردي هةية.

 تيكصاوي سروشت و جوانيةكاني ليرة دا ديمةني عاشق و دصدؤذاوي لة يةك قاصبوومان بؤ دةكثشي.

 مةبةست لة جواني لثرة وشةي ساكار و كلاسيكي جواني وةك كةرةسة بؤ ذيك خستني بابةتيك نية، زياتر مانا و ناوةرؤكي عشق و ئةوينثكي سنوور نةناس و لة دابذان نةهاتوومان بؤ ئاشكرا دةكا.

 پثش ئةوة بچينة نيو گوصزاري شيعر و وتةي شاعيراني هةورامي لةم پيوةنديةدا با چةند وينة لة ئاماژةي خاوةن ذا و بؤ چوونةكان لةمبارةوة پيشكةشي چاوي وردبيني خوينةر بكةين.

 پيرةمثرد، كةسايةتي و شاعيري ناوداري كورد دةصي:

 ئوخ، بؤيي مةولةويم خؤش ئةوي و شيفتة و شةيداي سؤز و ناصةي ئةوم، كة پةردة پةردة شوينة شيرنةكاني خاكةكةم، نيشتمانةكةمي بة فةردي فةردةوة، بة فةذ و زيبثكي نةوةردةوة پث نيشان داوة و بة سينةما خؤشةويستي ئةواني چةسپاندووة بة سينةمةوة.

 دوكتور عيزةدين مستةفا ذةسووص دةصي:

 مةولةوي زورباش لة هةمووي ئةم ژيانة و سةدان جؤري ژياني تر شارةزا بووة و گياني لةگةص سروشتي وصاتةكةيا هةص شيلراوة وتيك هةص چوة لة بةري ئةوة هيچ پارچة شيعريكي نية شوينةواريكي سروشتي تيا بةدي نةكةيت.

دةكري بصيين دةستة ملاني مةولةوي و سروشت پيك هاتةي قاص بوني لةگةص گيان و لةشة كة جيا لة ذيشة ئاژوتن و گةش كردن لةم بةروو بوومة نةبوة، ئةوة بؤ خؤي بةرهةمي ذووان لة بذواييكي دثرين وةك دوو ناو دوون وةرگرتوة. وةك بؤ خوي لة كؤتايي قةسيدةي=نازك تةدارك= دا فةرموويةتي:

سةوزةي خاك پاك ياران هام فةرد فرةمان وة فةرش بةزم وثمان كةرد

كةو سةوزةي ئيمةيچ نة كام هةردث بؤ وة فةرش مةجلس كام هام فةردث بؤ

دوكتور عيزةدين لة هةص سةنگاندنيكي كورت دا ئةم وتةي سةرةوة وةها دةسةلمثنث:

 لة بةرهةمي خاني دا ديمةني زانايي خاني ديارة لة بةر ئةوة ئةبينين لة زور شوين دا سوارچاكي مةيداني زانست و كتثبة، باسي سروشتة كةي لةوة ئةچثت كة لة ئةنجامي خويندنةوة و زادةي كتيب زياتر بثت وةك لة هة ستي ذاستةقينة بة سروشتي وصات.

 با مةولةويش مةلا و زانا بثت، بةصام ئةبث ئةوةش بزانين كة خاني كوذ و ژياوي شار بووة، مةولةوي كوذي ديهات و چيا بووة.

 ئةم وتةي دوايي ئةوة دةگةيني، مةولةوي گؤش كراوي سروشتي دةس نة خواردة و بؤن و بةرامةي چيا و نةفةسي كويستانة ئةهوراييةكاني هةوراماني هةص مژيوة، ئةو لةش و گياني تثراوي كانياوي ئةوين و خوشةويستي ذاستةقينة كردوة.

 دوكتور عيزةدين ديسان دةصث:

پيرةميرد و گوران پثش هةموو كةس باري سةرنج يان بةلاي گوشةي سروشتي كوردستان لة شيعري مةولةوي دا ذادةكثشن و خؤشيان لة نواندني ئةو سروشتة دا بة وشةي گةش هةر ئةو ذيية دةگرن و لبيري نيشتمان پةورةرية كةيدا تيكةصي دةكةن.

 بةذاست خوشةويستي زثد لاي مةولةوي ئةوةندة خؤماصية كة مروض گوماني نية ئازاي لةشي لة خاك و دار وبةردةكاني خوصقاوة.

 كاك محةمةدي مةلا كةريم دةصي:

 يةكيةتي ئادةميزاد و سروشتيش بيري ترة زةق بة شيعري مةولةويةوة ديار. پاشان لة جيگايةكي ترا دةصي:

 لاي مةولةوي سروشت و ئادةميزي پاك هةردوو ديمةني يةك ذاستين. ئةو لة هةر ديمةنثكي سروشتا، بةهار بث يان پاييز، هاوين بث يا زستان، ذؤيكي جواني موتصةق ئةبينث، و لة پيشانداني تابصؤي هةر وةرزيكا ئةم بينيني جواني موتصةقةمان بؤ يةكاصا ئةكاتةوة. ئةو كؤذي ياراني لا ديمةنيكة لة ديمةنةكاني جواني سروشت و بةشيك لة جواني موتصةق و تةنانةت لة ژير خاكيشا پاش حةسانةوةي هةميشةييان ئةم جوانية موتصةقةيان بؤ قايلة.

 لةم پارچة شيعرة دا مةولةوي بة پيواني دةمانباتة كؤذيكي خوماصي بةزم و شادي:

 موبارةكت بؤ بةزم نةو وة خير تو خودا تةن خواي من خاس خاس بكةر سةير

 سةير كةر تةماشاي ئةو جةمين جامان وة خسوس ئازيز شاي نةو نةمامان

 وةخت ئامؤشوي ئاما و لواشةن تةرزةكةي وةبةرز دةورةي سةماشةن

 گرمةي نةقارة و لرفةي شةر واصان خشپةي پاموورة و زرنگةي خرخاصان

 چريكةي سذنا و پريكةي خةندة پةشثوي زوصفان ذيشةي دص كةندة

 ئيشارةي وةناز لةب خةندةي وةنةرم نماناي خاصان نةتؤي پةردةي شةرم

 سةر چؤپي وة ناز قؤص هورداي دةسماص بريقةي شيشة و لةرةي ليمؤي كاص

 ورشةي ستارة ئةو زوصف بووم زةذ چوون قةوس قةزةح گرتةن دةور وةر

سروشت و مرؤض لة كةمتر شيعر يا بةزمي شاعير، شثخ و سؤفي و مةلا و هةموو چين و توثژثكي خةصكي ئةم مةصبةندة بث ئةوة پثويستي بة دةسنيشان كردن هةبث شةوق و درةوشانةوةي تايبةت و مانةوةي ئةبةدي تثدا بةدي دةكرث.

گةشتثك لة گوصزاري پذ لة جوانپةرستي و ئةويني ئاوثنةي باصانوثني وتةكاني پثشوو و پثوةنديي قووصي ئاييني و سايكؤلؤژي سروشت، ژيان بة هةموو نثوةذؤكةوة پيشاني خوثنةر دةدا.

ئةم تثكةصاوي و كامصكاري ية فثرمان دةكا ئةگةر لة ذةچةصةكي خؤمان پثشكةوتووتر نين، لاني كةم داب و نةريتي ژيرانةي بةجثماوي پثشوومان لة فةوتاني زياتر ذزگار و لة پيلاني تاريكبيران بپارثزين.

بثساراني شاعيري بليمةت (1642-1702) زايني لة چةند دثذة شيعردا يةكةم شةوي نةورؤز دةمانباتة نثو زةرياي جوانكاري و سةرسپاردن بة گةورةيي و لايةق بوون بة ژياني كامةران و هةتا هةتايي.

شةوث شةريفتةر جة سوبي نةورؤز

ذؤشنتةر جة زوصف ماهي دص ئةفرؤز

ئاسمانان يةك يةك پرسنگ مةشانان

مةلةكان جة عةرش لاحةول مةوانان

هةر جة وادةي شام تا وةسوب سةصات

بوصبوص مةوانا بانگي يا (حةي) وات

ستارة جة بورج جة جةولان كةريي

زوهرة مةقابص برج موشتةري

دص و مةيلي يار شيرين تةدارك

هةوا فةرةح بةخش ساعةت مبارةك

دص بةندي زنجير زوصفث گرنج بث

دوولةپ مثوةچين نارنج نارنج بث

درثغا ئةو شةو تاوة سوب سةحةر

لةب وةبان لةب تا (يوم المحشر)

ذثزدارتر لة بةرةبةياني نةوذؤز، ذووناكتر لة زوصفي بريقةداري مانگي گذسةندوو، بةم بؤنةوة جوانةئاسمانةكان يةك بة يةك شةوق ئةپرژثنن، فريشتة جثگرتووةكاني عةرش بة سةر سوذمانةوة شوكرانة بژثرن.

چريكة و سةصاي بث وچاني بوصبوص سةر لة ئثوارة تا دةمةو بةيان، چريكةي ژيان و ژيانةوة، لةو دةمة لة گةذانداية كة ئةستثرةي پرشنگداري (گةلاوثژ) لة بةرامبةر (موشتةري) سةماي خؤنواندن دةكا، ئةو فةخر و شانازي فرؤشتنة موژدةي كورت تةمةني تاريكي و تينووگوذ گرتني هثزي گةرما بةخشي خؤر و ئاسانكاري عومر درثژي ئةو ذادةگةيةنث.

دص لة بةرامبةر كات و ساتي پيرؤز و هةواي شادي هثنةري ئةوتؤدا يةخسيري زوصفي لوول و ئةگريجةي يار و دوو لثوي سةر قاصي چنيني ليمؤي ليمؤيي دةبث.

خؤزگة ئةو شةوة تا بةري بةيان لثو لةسةر لثو سةماي لةيةك توانةوةيان بوو تا ذؤژي پةسصان كؤتايي نةبواية.

سةيد بةها پاوةيي: يةكثك لةو شاعير و نووسةرانة كة دصتةنگي خؤي بؤ لةدةستداني هاوبيرةكةي (حاجي سةلاح) كة لة نثو خةصكي پاوة بة پياو چاكي سةردةمي خؤي ناوبانگي هةية، بة ئةم شثوة دةردةبذث:

ناوبراو لؤمةي خةصكي ئةم شارة دةكان كة پاش كؤچي دوايي ئةم زاتة ژياني ئاسايي لة پةناي سروشتي جوان ذادةبوثرن، هةربؤية وةك سزادان و تؤصةي كةمتةرخةمي و بث وةفايي و سةكؤنة كردن ماددةيةك دةكاتة دةسچني ئازار پثگةياندن كة بثبةشي لة سروشتة دانسقةكةي هةوراماني تثدا رچاو كرابث.

ئةو ماوةيةك هةصدةبژثرث كة بثبةش بوون لةو بؤ ئةم خةصكة لة هةموو ئثش و ئازارثك ژاني بةسؤتر بث.

باي فةناي پاييز جة باخان خثزؤ

گةصاي نةمامان بث وادة ذثزؤ

سةداي شةتاوان تا هةر نةجنيؤ

ئاو جة سةرسةراو (هةوصي) نكنيؤ

هانة (خةتيؤ) با شنؤش جة هةر شةو

نةيؤ كؤتا بؤ هؤنةي هانةي ئةو

چناران وةباد نةسيم نةشنيان

بةص و باي فةنا جة ذيشة كنيان

نةسيم نةوثرؤ با جة سةربةرزان

نةدؤنة دةماخ ذايةحةي ئةرزان

نةسيرن نة ديدةش ئةسرين جةم وةرؤ

وةنةوشةو شةوبؤ گةردةن گةچ كةرؤ

بث نوور بان گوصان با جة سةر كاوان

مةلوول بؤ سؤسةن جة سةر سةراوان

ئثصاخ نشينان وةفراو نةنؤشان

تو خودا با سيپاص ماتةم بپؤشان

باي بةهثز و سارد پاييز ئاسا لة وةرزي بةهار روو لة باخ و باخاتان هةصنيشث، گةصاي سةوز بة دارانةوة نةهثصث بث دةنگي بةسةر خوذةي چؤمةكاندا زاص بث، سةرچاوةي ئاوي هةوصي دصي لة لثدان كةوث.

كؤتايي بث بة قوصپةي ئاوي كانياوي خةتيب و شنؤي دصنشيني بث كةيف بمثنث.

لة ذيشة هةصتةكاندني سپيدارةكان بة ذةشةباي فةوتثنةر، بثبةشيتان لة سةيري سةماي لق و پؤپي ذازاوة بة شنةي دةم بةيان. نووزة و لؤرةي دصتةزثني ذةشةباي ئثواران خةصاتان بث. شنؤي شةماصي سةربةرزان چي ديكة دةرةتاني عةتر پرژثني دص و دةرووني ذثبوارني نةمثنث. با لةسةر ذوومةتي گوصةنةسرين و جيگاي شةوق و زةوق فرمثسك قةتيس بمثنث، وةنةوشة و شةوبؤ سيس و ملكةچ و ژاكاو هةر وةك سؤسةن و باقي گوصاني سةر كاو و سةر سةراوةن ماتةمين بگرن.

كوثستانچي لة نؤشاني بةفراو بثبةش و بةرگي ماتةميني بپؤشن. . .

دةبث چ كؤسپثك لةوة مةزنتر بث كة ئةم هةموو جواني و ذازاوة بة جارثك تووشي نةمان و فةوتان بث. ئاخؤ ئةو ذثز و خؤشةويستي و بايةخدانانة چةندة بةرز و بةواتا بووة كة لةگةص چ خؤشةيستثكي تر لة هةصسةنگاندن نةهاتووة، مةگةر بثبةشي لة بةخشةندةي گؤشة گؤشة لايةنة لة ئةژمار نةهاتووةكاني دصبزوثني سروشتي ئةم مةصبةندة.

موسيقي بةشثكي تري ذازاندنةوة و تاموجثژدان بة ژياني هاوبةشي سروشت و ئايينة كة چ كاتثك بة درثژايي مثژوو نةهةجميني عةرز (بومةلةرزة) لافاو، هوروژمي نةخؤشي، پةلاماري ملهوذ و داگيركةران بث بةزةيي يا سثصاوي ئايينة بثگانةكان بؤ ناوچة و هةر پثكهاتةيةكي لاوةيكي و ناوةكي نةيتوانيوة ئاسةواري ذيشةداري لة بن بثنث و لة زةين و بيري خةصكدا بيشواتةوة.

عةلي ئةكبةر مورادي: تةمبوورژةني بةناوبانگي كرماشاني دةصث:" بة دصنياييةوة دةتواندرث بوترث كة كةمتر نةتةوةيةك بة ئةندازةي كوردان لةگةص هونةري گؤراني و موسيك هاوژين بوون، موسيك بؤ كورد هاوتايةكي بةوةفا و ئةبةديية كة پثش لةدايك بوون تا كؤچي دوايي درثژةي هةية.

كورد بة موسيقي پثوةندي دةگرث، كار دةكا، خؤشةويستي دةنوثنث، شةذدةكا، بير دةكاتةوة، خةم و دصةذاوكثي دةرووني خؤي بة دةنگي مؤر (هؤرة و سياچةمانة) لةگةص شنةباي ساردي زوقماوي بةسةر كثوة دصذةقةكاني كوثستاندا دةبارثنث. "

ئةو لة درثژةدا دةصث:" ناوچةي كرماشان سث نةوع لة كؤنترين و ذةسةنترين موسيقاي بؤ خؤي تؤمار كردووة.

تةنبوور، مويسقاي هةورامان (سياچةمانة) هؤرة، مؤري لةكي. "

نووسةر لةو بذوايةداية تةنبووريش ذيشةي لة هةورامانداية لةبةر ئةوة كة موسيقاي تةمبوور بةتايبةت وتة و ئاهةنگةكاني وثچوون و نزيكايةتي زؤري بة سياچةمانة هةية.

لة هةورامان نة تةنيا ئينسان، بةصكو ئاژةص (مةذ و ماصات) يش بة بث موسيك تثر گيا و تثر ئاو نابن.

كاتثك دةسةصاتداري مةوجود موسيقا لةگةص ئايين و پةسند كراوةكاني خؤيدا ناتةبا ذادةگةيةنث، ئةوة هةورامانة كة بؤ يةكةمجار ئاصاي خةبات و بةربةرةكانث ئاشكرا دژي ئةم پةسةندكراوة نابةجثية هةصدةگرث و بةيارمةتي شاخة سةربةرزةكاني ذةوةز و بن بةردةكان دةكاتة سپةري دةنگدانةوةي هاواري سياچةمانة و كنا لةيل و لة سثبةري نةواي شمشاص و دةفدا كؤذي هةصپةذثكي يةكدةنگي دةبةستث و پلاني كؤنة و نوث پووچةص دةكاتةوة كاتثك خواوةندكار ويستي ذؤح لة پةيكةري باوةئادةم بدةمثنث ذؤح حازر نةبوو بچثتة قاصبي ئادةمةوة، پير بنيامين (جبرةئيل) بة يارمةتي ژةندني تار، ذؤحي سةرمةستي پةژراندني ئةم ئةركة كرد.

كؤصن ـ ئاصمان

14/1/2003

سةرچاوةكان:

1ـ مثژووي هةورامان، م. هةوراماني ل. 117 و 118

2ـ لة دةوصةتي ذاهيبي سؤمةرةوة بةرةو شارستانييةتي ديمؤكراسيانة ـ ع. ئؤجةلان. ل. 30

3ـ مثژووي هةورامان، م. هةوراماني. ل. 81 و 82

4ـ مثژووي وثژةي كوردي، سديق بؤرةكةيي. ل. 39

5ـ اوستاـ سرودهاي زردشت، نوشتة و تحقيق هاشم رزي، تهران ل. 24

6ـ سةرچاوةي پثشوو ل. 23

7ـ مهرجاني مةولةوةي جلدي يةك، گؤضاري ذؤشنبري نوث بةغدا ل. 97

8ـ سةرچاوةي پثشوو ل. 96

9ـ مةولةوي ژيان و بةرهةمي، محةممةدي مةلا كةريم، ل. 18، 19 و 20

10ـ ديواني مةولةوي، مامؤستا مةلا عةبدولكةريم مدرس، بةغدا.

11ـ ديواني بثساراني، حةكيم مةلا ساصةح، ل. 351

12ـ وارسان كهن ترين ترانةها. ئينترنيت 6ي 2ي 2002 www. sanandaj. com

 13ـ هةمان سةرچاوة، ل. 2 و 3

14ـ لة بذواي ئاييني يارسان، مثديان تث ضث. زستاني 2002