13-05-2011 04:59

 

تيؤري جينؤسايد و ئةطةري لة ناوبردني ميللةتي كورد. . . . بةشي يةكةم .... دكتؤر كةمال سةيد قادر-ظينا

 

ثصشةكي:

مصذوي هةمو مرؤظايةتي بريتي ية لة مصذوي بة كار هصناني توندو تيذي و قأكردنوخوصن أشتنو زةوتكردنو أاودونان. وة هةتا ئةو سةردةمةي ئصستاي ئصمةشي تيايا دةذين كةوا طواية سةردةمي مافي مرؤظة لة أاستيدا بريتي ية لة يةكصك لة لوتكةكاني بة كارهصناني توندوتيذي لة ذياني مرؤظايةتيدا. بة تايبةتي سةدةي أابردو يةكصك بو لة سةدة هةرة تاريكةكاني مرؤظايةتي كةوا دةتوانرص بة سةدةي جينؤسايد بناسرص. جينؤسايدكردني مليؤنةها جولةكةو ئةرمةني و قةرةجو توتسي و ئاشوري و كوردو بةنغالي نمونةيةكي زةقي ئةم تاوانانةن كةوا دةبنة مايةي شةرمةزاري بؤ أةطةزي مرؤظ بة طشتي.

بةكارهصناني توندوتيذي يةكصكة لة خاسلةتة سةرةكي يةكاني مرؤظ بة شصوةيةكي طشتي بؤيةش بؤتة بابةتي سةرةكي لصكؤلينةوةي فةيلةسوفو زاناياني دةروني و بيؤلؤجي و ياساناسو ثياواني ئايين. هةر هةمو ئةوانة هةولدةدةن أونكردنةوةيةكي سةرتاسةري ثصشكةش بكةن لة سةر ئةوةي ئايا مرؤظ بؤ توندو تيذي بة كاردصنص بؤ لا بةلا كردنةوةي كصشةكاني؟

ئايا بؤ هةندص مرؤظ لة هةندص مرؤظي تر زياتر بة لاي بة كارهصناني توندو تيذي دةشكصنةوة كةضي هةندص كةساني تر ثيشةي خؤيان كردوة بة يارمةتي داني مرؤظو ذينطة بة شيوةيةكي طشتي؟ ئايا بؤ هةندص كةس ياخود ميللةت زياتر دةبنة قورباني توندوتيذي وةك لةواني تر؟ ئايا ئةو هؤكارانة ضين كة وا دةكةن كةسصك ياخود طروثصك ياخود ميللةتصك بتوانص خؤي زال بكات بة سةر ئةواني تر؟

ميللةتي كورديش يةكصكة لةو ميللةتانةي كةوا بة درصذايي مصذوياندا بونةتة قورباني توندو تيذي لة دةست كةسانوطروثو ميللةتاني تر، بؤيةش مةبةستي سةرةكي ئةم لصكؤلينةوةية ئةوةية كةوا هةولبدات تيشك بخاتة سةر هؤكارةكاني بوني كورد بة قورباني هةميشةيي.

 هةلدةدةين وةلامصك بؤ ئةم ثرسيارة بدؤزينةوة: ئايا بؤضي ميللةتي كورد بة درصذايي مصذوي بوةتة قورباني ضةوسانةوةو جينؤسايد؟ طومان لةوةدا ني ية ناتوانين بطةينة وةلامصكي تةواو كةوا بؤ هةمو قؤناغةكاني مصذوي ميللةتي كورد بطونجصت. بةلام دةتوانين بة لاي كةمةوة وة بة سود وةرطرتن لة مصذوو تاقي كردنةوةي ميللةتاني ترو تيؤري ية زانستي و فةلسة في يةكان بطةينة ضةند دةرئةنجامصكي طشتي كةوا بتوانين لة شص كردنةوةي باري ميللةتي كورد بة كاريان بهصنين وة بة تايبةتي ئةوةي ثةيوةندي بة تاواني جينؤسايدةوة هةية ضونكة تاواني جينؤسايد لة مصذوي ميللةتي كوردا طةورةترين فشار بوة لة سةري كةوا بة بةردةوامي هةأةشةي لة ماني كردوة، جا ضي أاستةوخؤ بوبص لة أصطاي لة ناوبردني بةشصكي ميللةتي كورد وةكو تاوانةكاني ئةنفالو لة ناوبردني يةزيدي يةكان بؤ نمونة كةوا لة ذصر ضةتري ئايين جينؤسايدكراون بةلام لة أاستيدا ضونكة كوردي أةسةنن وة كولتوري كورديان ثاراستوة، ياخود ناأاستةوخؤ لة أصطاي جينؤسايدي كولتوري يةوة linguicide بوبص. تاواني جينؤسايديش بةشصكة لة بة كارهصناني توندوتيذي كةوا بة شصوةيةكي طشتي شةأ، كوشتني بة كؤمةل، كوشتن بة شصوةيةكي طشتي، ئةشكةنجةدان، أاودونان. . . هتد دةطرصتةوة بةلام جينؤسايد خةتةرترين جؤري تاوانة كةوا دذ بة مرؤظايةتي دةكرصت ضونكة ئامانجةكةي لة ناوبردني أةطةزصكة بة تةواوةتي كةوا بة هةرطيز ناتوانرص قةرةبو بكرصتةوة. هةربؤيةش دةبص ثصش ئةوةي بصينة سةر لصكولنةوة لة سةر دياردةي جينؤسايد دةبص بة كورتي ئاماذة بؤ تيؤري يةكاني توندو تيذي بكةين.

تيؤري توندو تيذي

 

ثصشةكي دةبص هةردو ضة مكي بةكارهصناني هصزو بةكارهصناني توندوتيذي لة يةك جيا بكرصنةوة ضونكة ضةمكي يةكةميان، بة كارهصناني هصز، مةرجي بنةأةتي ذيان خؤيةتي. هاوصشتني هةر هةنطاوصك، هةر جولةيةك، ياخود جويني خواردنو ئةنجامداني كارصك، بريتي ية لة أاستيدا لة بة كارهصناني هصز كةضي توندوتيذي لصرة بة ماناي ئازارداني بة ئةنقةستي زيندةوةر وة ذينطة دةطرصتةوة. وة زؤرجار بة كارهصناني توندوتيذي ثصويستي بة بةكارهصناني هصزصكي ئةوتؤش ني ية، بؤ نمونة مرؤظ دةتوانص ووشة بة كار بهصنص بؤ ئازارداني مرؤظاني تر وةكو ئيهانة كردنيان كةوا دةضصتة أيزي ئةشكةنجة داني دةروني. لة طةل هةمو ئةو هةولانةش تا ئصستا تيؤري يةكي طشتي لة سةر توندو تيذي ني ية كةوا زاناياني بوارة جيا جياكان لة سةري كؤك بن، بةلكو تيؤري جيا جيا هةن كةوا هةريةكةيان هةول دةدات لة أوانطةي خؤيةوة وة بة لايةني كةمةوة لايةنصكي دياردةي توندوتيذي أونبكاتةوة. بةلام خاوةني هةمو تيؤري يةكان لة سةر يةك ثرنسيث كؤكن ئةويش كةوا بةكارهصناني هةر توندوتيذييةك بريتي ية لة هةولصك بؤ دابين كردني بةرذةوةندي يةكي تايبةت، واتة توندوتيذي خؤي ئامانج ني ية بةلكؤ ئالةتصكة بؤ طةيشتن بة ئامانجصك كةوا دةتوانص سياسي، ئابوري، كؤمةلايتي بصت بؤ نمونة. لة هةندص حالةتي زؤر دةطمةندا بة كارهصناني توندوتيذي دةتوانص خؤي ببصتة ئامانج ئةويش لة حالةتي بة كارهصناني ئةم توندو تيذي ية لة لايةن كةسصكي نةخؤشي سادي كةوا ضصذ لة ئازارداني خةلقي تر وةردةطرصت ياخود كةسصكي ماسؤخيستي كةوا ضصذ لة ئازارداني خودي خؤي وةردةطرصت.

جؤرةكاني بة كارهصناني توندوتيذي هةرجؤرصك بن دةكةونة ضوارضصوةي ئةم تيؤري يانةي خوارةوة:

1. تيؤري فةلسةفي: لايةنطراني ئةم تيؤري ية واي بؤ دةضن كةوا دياردةي بة كار هصناني توندوتيذي لة لايةن كةسصكةوة ثةيوةندي بةم دةوروبةرة هةية كةوا ئةو كةسة لص ي أسكاوة ضونكة منال لة كاتي لة دايك بوني وةك مادةيةكي خام واية وة بة طوصرةي دةوروبةري خؤي دةق دةطرص جا بؤية لايان واية توندوتيذي دةتوانرص لة أصطاي ثةروةردةوة لة ناو ببرص.

2. تيؤري بايؤلؤجي: هةلطراني ئةم تيؤري ية وة بة تايبةتي هةلطري ثاداشتي نؤبل Lorenz. Kواي بؤ دةضن كةوا دياردةي توندو تيذي بةشصكة لة ذياني مرؤظايةتي وة بة بص بوني غةريزةي توندوتيذي لة ناو مرؤظدا مرؤظ خؤي لة ناو دةضصت. لةلام بة بؤضوني ئةوان دياردةي توندوتيذي دةتوانرص لة أصطاي ثةوروةردةوة كث بكرصتةوة واتة بة مةدةني بكرصت.

3. تيؤري سايكؤلؤجي: ئةوانيش بؤضونيان زؤر نزيكة لة بؤضوني بايؤلؤجي يةكان ضونكة ئةمانة لةم باوةأةدان كةوا دياردةي توندوتيذي ويرايسية بةلام دةتوانرص بة تةواوةتي كث بكرص لة أصطاي دروستكردني كةنال بؤي ئةميش لة أصطاي بة كولتوركردني ذياني مرؤظايةتي ضونكة لاي ئةوان هةروةكو لة سةر زاري زاناي دةروني سيطموند فرؤيد دصت، ذيان هةموي بريتي ية لة شةأصك لة نصوان سروشتو كولتور. ئةوان لصرة نمونةي سياسةت دصننةوة كةواجصطاي شةأي طرتؤتةوة وة بوة بة كولتوركردني شةأ. دياردةي توندو تيذي لاي نةخؤشاني سادي و ماسؤخيستيش دةكةوصتة ضوارضصوةي ئةم تيؤري ية كةوا دةتوانرص ضارةسةربكرص ياخود بة لاي كةمةوة كث بكرص.

4. تيؤري سياسي: لايةنطراني ئةم تيؤري ية واي بؤ دةضن كةوا دياردةي توندوتيذي دياردةيةكة ثةيوةندي بة هةولدان بؤ طةيشتن بة بةرذةوةندي ية تايبةتي يةكانةوة هةية، ئةم لايةنانة دةتوانن مرؤظصك ياخود ضينصك ياخود دةولةتصك بن. لصرةدا ئةو لايةنة ئامادةية بةرزترين ثلةي توندوتيذي دذ بة لايةنصكي تر بة كاربهصنص بؤ طةيشتن بة بضوكترين بةرذةوةندي خؤي بة بص طوصدان بةو ئازارةي كةوا لايةني بةرامبةر ثص ي دةطات. بة تايبةتي دةولةتو دةزطاكاني ئةم جؤرة توندوتيذي ية بة كار دصنن.

5. تيؤر ي كؤمةلايةتي: هةلطراني ئةم تيؤري نزيكن لة هةلطراني تيؤري فةلسةفي ضونكة لةم باوةأةن كةوا توندوتيذي دياردةيةكي سروشتي ني ية، بةلكو وةلامصكة دذ بة كارصكي توندوتيذي كةوا ثصشتر بةرامبةر بة لايةنصك كراوة.

ضؤنيةتي ضارةسةركردني توندوتيذي بة طوصرةي تيؤري يةكان دةطؤأصت، بؤ نمونة لة أصطاي بة كولتوركردني ذيان، يا دابين كردني عةدالةت، يا ثةروةردةكردن، يا كؤنترؤل كردني لة لايةن هصزصكي طةورةوة وةكو دةولةت بؤ نمونة كةوا دةستي بة سةر هةمو لايةنةكان بشكصت. دياردةكاني توندوتيذي بكةونة ضوارضصوةي هةر تيؤري يةكةوة دةبنة هؤي ئةنجامداني تاواني جيا جيا وة هةر جؤرة تاوانصكيش خاسلةتي تايبةتي خؤي هةية كةوا لة تاواني تر جياي دةكاتةوة وة جينؤسايديش وةكو قورسترين تاوان ضةند خاسلةتصكي زؤز تابيةت بة خؤي هةية.

تاواني جينؤسايد

ثصناسةي تاواني جينؤسايد

دياردةي جينؤسايد وةكو تاوان دةطةأصتةوة بؤ مصذوي ثةيدابوني مرؤظايةتي خؤي. مصذونوسان واي بؤ دةضن كةوا تا سةدةي نؤزدةم زياتر لة 260 مليؤن كةس أاستةوخؤ بونةتة قورباني ئةم تاوانة ئةمةش ذمارةيةكي زؤرة ئةطةر بصتو بةراوردي بكةين كةوا تا سةدةي نؤزدةهةميش ذمارةي دانيشتواني جيهان هيض كاتصك نةطةيشتؤتة 1 مليارد كةس. هةر بؤ نمونة كاتي ئيسثاني يةكان لة سةدةي هةظدةمةوة ضونة مةكسيك لة كؤي 26 مليؤن دانيشتواني ئةسلي ئةم وولاتة لةم كاتةدا تةنها يةك مليؤنيان لص مايةوة وة لة ئةمريكاي باكوأيش هندة سورةكان كةمصكيان نةبص كةسيان أزطار نةبو. ثصشكةوتني تةكنؤلؤجياي ضةكو هؤيةكاني هاتوضؤ واي كرد كةوا تاواني جينؤسايد لة سةدةي بيستةم بة شصوةيةكي زؤر بةر فراوانتر ئةنجام بدرصت. هةر بؤ نمونة زياتر لة 10 مليؤن ضيني و 6 مليؤن جولةكةو 2 مليؤن ئةرمةني و 1. 5 مليؤن بةنفلادصشيو 2. 8 مليؤن كةمبؤدي و 800. 000 توتسي أواندي و زياتر لة يةك مليؤن كورد جينؤسايد كران. تاواني جينؤسايد لة سةدةي بيستةمةوة جياوازة لة سةدةكاني ثصشوتر ضونكة ئةو كاتة تاوانةكة ئاراستةي ناوضةيةكي تايبةت دةكرا وةكو بؤ نمونة ناوضةيةكي داطيركراو كةوا دانيشتوانةكانيان بة شصوةيةكي طشتي لة ناو دةبرانو كوصلة دةكران، كةضي جينؤسايدي سةدةي بيستةم ئاراستةي طروثصكي تايبةت دةكرصت بة مةبةستي لة ناوبردني ئةم طروثة.

بةلام جينؤسايد وةكو تاوانصكي ثصناسة كراو لة لايةني ياسايي ية وة دةطةأصتةوة بؤ شةأي جيهاني دووةم ئةوكاتة زاناي ثؤلةندي بة أةطةز جولةكة Raphael Lemkin بؤ يةكةم جار ووشةي Genocide ي بة كار هصنا كةوا ثصك دصت لة ووشةي يؤناني Genos واتة أةطةز وة ووشةي Cide واتة لة ناوبردن، كةواتة تاواني جينؤسايد تاوانصكي زؤر تايبةتة ضونكة بريتي ية لة ناو بردني أةطةزصك.

ثصناسةي ياسايي جينؤسايد دةطةأصتةوة بؤ أصككةوتنامةي قةدةغةكردنو سزاداني جينؤسايدي سالي 1948 كةوا لة 19 مادة ثصك هاتوة وة لة لايةن ئةنجومةني ئاسايشي UN داأصذراوة. بة ثص ي ئةم أصككةوتنامةية جينؤسايد تاوانصكة كةوا دةتوانص لة كاتي ئاشتي و شةأدا ئةنجام بدرصت لة أصطاي:

1. كوشتني ئةنداماني طروثصك

2. زيان طةياندني قورسي طياني و دةروني بة ئةنداماني ئةم طروثة

3. خولقاندني بة ئةنقةستي بارصكي ذياني ناخؤش بؤ ئةنداماني ئةم طروثة بة مةبةستي لة ناوبردني هةمويان ياخود بةشصكيان

4. هةلسان بة كارصك كةوا بتوانصت أصطا لة لة دايك بوني منالان لة ناو ئةم طروثة بطرصت

5. طواستنةوةي بة زؤري منالان لة طروثصكةوة بؤ طروثصكي تر.

تاواني جينؤسايد بة ثص ي ئةم أصكةوتنامةية هةردةم شاياني سزادانة هةتاكو ئةطةر سةريش نةطرصت بة تةواوةتي ياخود تةنها هةوليشي بؤ بدرصت ياخود هةرلايةنصك بة شصوةيةك لة شصوةكان دةستي نصدا بصت وةكو هاندانو كؤمةك كردن بؤ نمونة.

تاواني جينؤسايد بة ثص ي Lemkin دةشتوانرص لة أصطاي لة ناوبردني كولتوري طروثصكةوة وة تواندنةوةيان ئةنجام بدرصت بؤ نمونة لة أصطاي قةدةغةكردني زمانيان كةوا بة Linguicide ناسراوة، وة هةروةها دةشتوانرص لة أصطاي دةربةدةركردني بةرفراواني ئةنداماني ئةم طروثة لة سةر أص و شوصني خؤيان ئةنجام بدرص.

ميللةتي كورد بة بةردةوامي بةرةوأوي هةمو جؤرةكاني جينؤسايد دةبصتةوة، ئةوةتا بة تاكو بة طروث بة أاستةوخؤ لة ناو دةبرصت ضونكة تةنها كوردةو بةس، زمانو كولتوري قةدةغة دةكرصت، لة سةر شارو طوندي خؤي بة كؤمةل دةربةدةر دةكرصت. ميللةتي كورد ئصستا تاكة ميللةتصكي جيهانة كةوا طةورةترين ئةطةري لة ناوبردني أةطةزي لة سةر بصت وة تا ئصستا هيض لايةنصك لةوانةي تاواني جيرنؤسايديان دذي ئةنجاداوة سزا نةدراون.

تاواني جينؤسايد زؤر لة تاواني داطيركردنو كؤلؤنياليزم دةربةدةركردنيش طةورةترة ضونكة دةرئةنجامةكاني ئةم تاوانة بة هيض جؤرصك ناتوانرصت ضاك بكرصنةوة. كوان ئةمرؤ جولةكةكاني ئةلمانياو نةمساو ثؤلؤنيا، كوان ئةرمةني ية كان، كوان هندة سورةكاني ئةمريكا؟ ئةمان هةمو لة ناو بران وة سةروشوصنيان نةما. ميللةتي كورديش طةر وا بأوا ضارةنوسي لةم ميللةتانة باشتر نابصت وة تا ئصستاش تا أادةيةك واي لص هاتوة ضونكة بة مليؤنةهايان زمانو كولتوري خؤيان لة ياد كردوةو ناسنامةي بصطانةيان بة سةردا فةرزكراوةو وة لة هةندي حالةتدا لة هةمو ناسنامةيةكي أةسمي بص بةش كراون وة بونة تة غةريب لة سةر خاكي خؤيان بؤية هةردةم دةتوانرص بةرةو سنورةكان أاو بنرصت.

هةرضةندة تاواني جينؤسايد دةتوانرص بة شصوةي جيا جيا ئةنجام بدرصت، بةلام ئةم تاوانة بة هةرشصوةيةك ئةنجام بدرصت ئةوا بريتي ية لة تاوانصكي قورس كةوا بة أادةبةدةر كؤركةرةوةية لة أصطاي بة كارهصناني هصزصكي طةورة دذ بة طروثصكي بص هصز تر ئةنجام دةدرص جا بؤية تاواني جينؤسايد ثصش هةمو شتصك بريتي ية لة دةربأيني هةلوصستي لايةني بة هصز دذ بة لايةني بص هصز لة أصطاي بة كارهصناني هصزصكي كوشندةو أصكخراو كةوا دةولةت هةردةم بة شصوةيةكي أاستةوخؤ يا نا أاستةوخؤ دةستي تياية.

هةرضةندة شصوةي ئةنجامداني تاواني جينؤسايد بة طوصرةي شوصنو كات دةطؤأصت، بةلام ضةند خاسلةتصكي طشتي هةن كةوا لة هةمو شصوةكاني ئةم تاوانة بة دي دةكرصن.