www.kurdistannet.org

 

بةرنامةو ثةيرِِةوي ناوخؤ

 دةروازة:

 ئةطةر وردبينانة راستينةي ميَذوويي ناوضةي رؤذهةلآتي ناوين و طةلة ديَرينةكاني ئةم دةظةرة هةلَسةنطيَنين، دةبينين كة خاكي ميزؤثؤتاميا شويَني لة دايكبوون و ضةكةرةكردني يةكةمين بنةماكاني شارستانيية, هةر بؤية بةلانكةي شارستاني ناو براوة. يةكةمين شةثؤلَي شارستاني واتة شؤرِشي كشتوكالَ و لاديَي ضةرخي بةرديني نويَ، دووةمين شةثؤل؛ ئاواكردني شارستاني ضينايةتي (كؤيلةداري) لةسةر ئةم خاكة ثيَكهات. طةلي كورديش كة طةليَكي ديَريني ئةم جوطرافيايةية و باب و باثيراني هةر لةسةرةتاوة لة ميزؤثؤتامياي سةروو و ناوين نيشتةجيَ ببوون، شويَنطةكةيان بووة بة سةرضاوةي شؤرِشي كشتوكالَ و لاديَ كة باوةرِي و كولتووري دايكي بةبنةما دةطرت. باب و باثيراني كوردان لةهةموو طةلةكاني  ديكة زياتر لةنيَو ئةم كولتوورةدا ذياون و تاكو ئيَستاش كاريطةرييةكاني ئةم كولتوورةيان لةسةرماوة. لةطةلَ سةرهةلَداني شارستاني ضينايةتي و هةولَ و ثةلامارةكاني داطيركاري و بةكؤيلةكردني طةلان، طةلي كورد لةسةرووي ئةو طةلانةوة دةهات كة ئالآي بةرخؤدان و رووبةرِوو بوونةوةي بةرامبةر داطيركاري بةرزكردةوة و نويَنةرايةتي مةيلي ئازاديخوازي كرد، بةمجؤرةش بووة سةرضاوةي ئيلهام بةخشي بؤ طةلاني دةوروبةر و ضارةنووس و ئازادي طةلاني ناوضةي بةيةكتر بةستةوة و رؤذي ئازادبوون لة سيستةمي ستةمكاري كؤيلةداري (نةورؤز) بووة رةمزي ئازادي و برايةتي طةلان.

هةر لةو سةردةمةوة تاوةكو رؤذطاري ئةمرِؤمان طةلي كورد بةردةوام لةنيَو بةرخؤدان و سةرهةلَداندا بووة و ئةم دوو دياردةيةش بوونةتة ثارضةيةكي سروشتي ثيَكهاتةكةي و تةنانةت وايان كردووة كة ثيَكهاتةي خيَلَةكي و خؤجيَيي بةردةوام بيَت و كاريطةريةكةي تاوةكو رؤذطاري ئةمرِِؤمان بميَنيَ. بةتايبةتيش لة دواي قؤناخي ئيمثراتؤريةتي ماد ــ ثارس طةلي كورد بةردةوام لةنيَو بةرخؤدان و سةرهةلَداندا بووة. ئةمةش تا ميَذووي ئةم دووسةد سالَةي دوايي دريَذ بؤتةوة و هاتووة. لةم دوو سةد سالَةي دوايي ميَذووي ضةندين جار دووبارة بؤوةي كورد بريتي بووة لة ميَذووي "سةرهةلَدان ـ شكست، ديسان سةرهةلَدان ـ شكست" راستة ئةم بةرخؤدان و سةرهةلَدانانة وايان كردووة كوردان لةسةر ثيَيان بميَننةوة، هةبووني كولتووري و نةتةوةيي خؤيان بثاريَزن، دووضاري توانةوة و لةناوضوون نةبن، بةلآم هيض يةكيَك لةم سةرهةلَدانانة نةيتواني مافةكاني طةلي كورد بةدةست بيَنيَ و طةرةنتي بكات و كيَشةكةي بةضارةسةري ريشةيي بطةيةنيَت.

بيَطومان ضةندين هؤكار هةبوو, كة ئةو ئةنجامة تالَةي لةطةلَ خؤي هيَنا، لة هةمووشيان طرنطتر ئةوةبووة كة سةرهةلَدانيَك ئةزمووني ثيَويستي لة ئةوانةي ثيَش خؤي وةرنةطرتووة، خالَيَكي ديكةي طرنطيش ئةوة بووة لة تةوةرةي سايكؤلؤذياي ياخيبوون خولاوةتةوة كة بؤتة تايبةتمةنديَتييةكي كؤمةلآيةتي كؤمةلَطاي كوردةواري و لة ضوارضيَوةي بةديهيَناني ضارةسةري دوور بووة، ضونكة ريَبةرايةتي تةواوي ئةم بزاظانة لةناو بازنةي يةك فيكر و لؤذيك و شيَواز خولاونةتةوة، ليَرةدا هاوكيَشةي كار و كاردانةوة بةردةوام بووة.

ئةمرِؤ طةلي كوردستان لة قؤناخيَكي وةها طرنط و هةستياردا دةذي كة بؤ يةكةمين جارة بةم شيَوةية و لةم ئاستة لةبارة و طونجاوةدا دةرفةتي ضارةسةري ريشةيي بؤ كيَشةكةي دةرِةخسيَ، هةربؤية بةهيض جؤريَك نابيَ ريَطا بة دووبارة بوونةوةي ميَذووي رابردوو بدريَت، ضونكة لةدةستداني هةلي ئةم جارة، واتاي كوشتني باوةرِي طةلة بةئازادي و بؤ دةيان سالَي ديكة دووبارةكردنةوةي ميَذووي جارانة، ئةمةش لة هةلومةرجي رؤذطاري ئةمرِؤماندا طةلي كورد رووبةرِووي توانةوة دةهيَلَيَتةوة.

بةدريَذايي ميَذووي سةرهةلَداني طةلي كوردستان بةتايبةتيش لةم دووسةد سالَةي دوايي، كيَشةي كورد دووضاري تةلَةزطةيةكي سيَ فاقي بؤتةوة، كة تا دويَنيَ بةردةوامبوو. ثيَضكةي يةكةم سياسةتي ثةرتكة ــ زالَبةي هيَزة جيهانييةكانة كة بؤ زالَبوون بةسةر ناوضةكة طةلانيان بةطذ يةكترةوة دةنا، دةيانخواست طةلي كورد وةكو كارتيَك بةكاربيَنن، كاتيَ ئامانجةكاني خؤشيان دةثيَكا، طةلي كورديان لة ناوةرِاستي ريَطا رووبةرِووي جينؤسايد و مالَويَراني و دةربةدةري دةهيَشتةوة.

ثيَضكةي دووةم سياسةتي نكؤلَي و قرِكردني دةولَةتة دةسةلآتدارةكاني سةر كوردستان بووة، كة نةك هةر دانيان بة هةبووني كيَشةي كورد و مافةكاني طةلي كوردستان دانةناوة، بةلَكو طةلي كورديان بةنةبوو لة قةلَةمداوة و كيَشةي كورديشيان بة دياردةيةكي دروستكراوي دةستي هيَزة دةرةكي و جيهانييةكان داناوة. هةربؤية ئةو مافةيان بةخؤيان داوة، هةموو جؤرة سياسةتيَكي بةدةر لة شيَواز و كردةوةكاني مرؤظايةتي دذي طةلي كوردستان ثةيرةو بكةن. ثيَضكةي سيَيةم لؤذيك و زهنيةتي خودي ريَبةرايةتي سةرهةلَدانة يةك لة دواي يةكةكاني بزاظي سياسي كورد بووة كة خؤي لة ريَبازي نةتةوةثةرستي سةرةتايي بةرجةستة دةكرد، لةثالَ كاريطةري ئايين وتةريقةتطةرايي  كوردايةتيةكي سؤزداري بةسةردا زالَبووة, لة بابةتيبوون و ئايديؤلؤذياي نةتةوةيي بيَبةش بوون، هةربؤية نةيانتوانيوة ببنة خاوةني هةلَسةنطاندنيَكي واقيعيانة.

ئةمرِؤ رةوشيَكي تايبةت و نويَتر لةجيهان و ناوضةكة و ئيَراق و كوردستان لة ئاراداية، جيهان جيهاني سةدةي بيستةم نيية، ضونكة لةئةنجامي شؤرِشي زانستي ــ تةكنؤلؤذي و سةردةمي بةجيهانيبوون ثيَوانةكاني ئازادي و ديموكراسي و مافي مرؤظ دةركةوتؤتة ثيَش، ململانيَ و ناكؤكي لةنيَوان ستاتؤطةرا و نويَخوازةكاني لة ئاراداية، سيستةمي شارستاني مرؤظايةتي بةطشتي لةقؤناخي ثةرِينةوةداية لة سيستةميَكةوة بؤ سيستةميَكي ديكة و ديالةكتيكي ثيَشكةوتنةكان شيَوةي طونجاوي ثيَدةدةن، هةموو تايبةتمةندي و ثيَشهاتةكان،  ثيَشبيني ئةوة دةكةن كة ئيتر قؤناخ دةبيَتة قؤناخي شارستاني ديموكراسي و هةنطاو بةهةنطاو سنوور بؤ شارستاني ضينايةتي دادةنيَت.

بزاظي نةتةوةيي ديموكراتي كورديش بةجيهانبيني و روانطةي واقيعيانةي بؤ مةسةلةكان، تو انيويةتي رةوش هةلَسةنطيَنيَ و طؤرِانكاري و وةرضةرخانيَك ئةنجام بدات، كة ئةقلَيةتي باو تيَثةرِ بكات، بتوانيَ طةوهةر و ثيَوانة رةسةنةكاني ميَذوو و شارستاني ديَرينمان لةطةلَ ثيَوانة هاوضةرخةكاني سةردةم بكاتة يةك و لة فؤرميليَكدا كؤيان بكاتةوة، بةمةش بزاظي سياسي كورد بةئامادةكاريةكي هةمةلايةنةوة كةوتؤتة ناو قؤناخي طؤرِانكارييةكانةوة.

لةطةلَ دةستيَوةرداني ئيَراق و رووخاني رذيَمي بةعسي  هةلودةرفةتيَكي ميَذوويي زيَرِين بؤ ديموكراتيزةكردني ئيَراق و ضارةسةركردني كيَشةي كورد و طةرةنتيكردني مافةكاني طةلي كوردستان هاتة ئاراوة، هةرسيَ ثيَضكةي كة ثيَشتر تةلَةزطةي بؤ كيَشةي كورد دروست كردبوو، تا رادةيةك طؤرِانكارييان بةسةردا هاتووة. هيَزة هاوثةيمانةكان كة دةستيَوةرداني ئيَراقيان ئةنجامداوة، تاكة هاوثةيمان و دؤستيان لة ئيَراقدا طةلي كوردستان وبزاظةكةيةتي. هيَزة دةسةلآتدارةكاني سةر كوردستان ئامانجي دةستيَوةردانةكاني هاوثةيمانانن، بؤية وةكو جاران ناتوانن هةمان سياسةت ثةيرِةو بكةن، لةلايةكي ديكةش لةبةرةي ستاتؤطةراييدان. لايةني سيَيةميش و طرنطترينيان خودي بزاظي سياسي كوردة، كة خؤي دووبارة نةكاتةوة، نويَنةرايةتي رةوتي كرانةوة و وةرضةرخان بكات.

ثارتيمان ثارتي ضارةسةري ديموكراتي كوردستان ( ث. ض. د. ك) كة لة ئةنجامي ئةزمووني رابردووي بزاظي سياسي كورد بةطشتي و ئةزمووني 12 سالَةي دوايي باشووري كوردستان و لةسةر ميراسي بزاظي نةتةوةيي ــ ديموكراسي كوردستان دامةزرا، هةروةكو لة بةرنامة و ثةيرِةوي ناوخؤشدا ئاشكراية، ريَكخستنيَكي ديموكراتي ــ جةماوةريية، ضارةسةري تةواوي كيَشةكاني ئيَراق. لة سةرووي هةموويانةوة كيَشةي كورد، لة ريَبازي ديموكراتي و ضارةسةري ديموكراتيانةدا دةبينيَتةوة، ريَبازي شارستاني ديموكراتي دةتوانيَ لةسةر بنةماي تةبايي و ريَككةوتن و يةكيَتي ئازادانةي طةلان كيَشةكان ضارةسةر بكات و برايةتي نيَوان طةلان بةديبيَنيَ و طةلي كورديش ببيَتة ثردي برايةتي نيَوان طةلان، هةربؤية ثارتيمان شارستاني ديموكراسي بةريَبازي خؤي هةلَبذارد.

ثارتيمان هيَندةي جةخت لةسةر بةكوردستانيبووني خؤي دةكاتةوة، لةهةمانكاتدا خؤي بةرامبةر ضارةسةركردني هةموو كيَشةكاني ئيَراق بةرثرسيار دةبينيَ، ضونكة ضارةنووسي طةلي ئيَراق بةيةكةوة طريَدراوة، ضارةسةركردني هةموو كيَشةكاني لة ضوارضيَوةي يةكيَتي خاك و طةلةكةيدا دةبينيَ.

ثارتيمان لةئةنجامي خةباتي دوو سالَةي رابردووي و ئةو طؤرِانكاريانةي لة دووةمين كؤنطرة ئةنجاميدا ظةبوونيَكي ديموكراسيانةي ئةنجامداوة لة ئاستي شيَوازي ريَكخستني، شيَوازي تيَكؤشاني، تيَرِوانين بؤ كيَشةكان و ضؤنيةتي ضارةسةركردنيان، لةهةموو ئةم بوارانةدا ثيَودانطة باوةكاني تيَثةرِاندووة، هةروةها لةميانةي ئةو باوةرِي و وزةيةي لة ريَطاي جةماوةريبوونةوة لة كؤنطرةي دووةم بةدةستيهيَنا، لة توانايدا هةية ببيَتة نويَنةري هيَزي ديموكراسي و ئةم ريَبازة بةسةركةوتن بطةيةنيَ  و لةم ضوارضيَوةيةشدا مؤري خؤي لة رووداو و طؤرِانكاريةكاني بدات و لةطةلَ كؤتايي هيَناني بةميَذووي دووبارة بؤوةي بيَضارةيي, لةهةمانكاتدا ضارةسةري طةرةنتي بكات.

 

ثرؤطرام

 رةوشي سياسي جيهان و ناوضةكة و كوردستان و ئيَراق:

لة ئةنجامي ئةو ثيَشكةوتنة خيَرايةي لة دوا ضارةكي سةدةي بيستةم لةبواري زانستي و تةكنؤلؤذياوة بةديهات، طؤرِانكاريةكي ريشةيي لةهةموو بوارة سياسي، كؤمةلآيةتي و ئابووريةكان هاتة ئاراوة و ئاستي وشياري كؤمةلَطاي مرؤظايةتي بةرز كردةوة. لة ئةنجامي ئةم طؤرِانكاريانة ضةندين نرخ و بةهاي كة كلاسيك ببوون تيَثةرِكران و لةشويَنيدا هي نويَ خولَقيَنرا. ئيتر سيستةمي دووجةمسةري كؤتايي ثيَهات، لةذيَر ناوي سيستةمي نويَي جيهاندا هةولَي بةجيَكردني سيستةميَكي نويَ دةستي ثيَكرد، لةم ثيَناوةشدا دةستيَوةرداني ئابووري، سياسي و سةربازي بؤ ضةندين ناوضة و ولآتي جياجيا ئةنجامدرا، بيانوو و دروشمةكاني ئةم دةستيَوةردانانةش ديموكراسي و مافي مرؤظ بوو.

ئةمرؤ مرؤظايةتي لة قؤناخي ذاني طؤرِانكاري سيستةمدا دةذيت، ئةو شؤرِشة زانستي و تةكنؤلؤذييةي هاتؤتة ئاراوة كاريطةري و رةنطدانةوةي لةسةر هةموو بوارةكان هةية. ئيتر دةولَةتي نةتةوةيي، سنووري نةتةوةيي، جياوازي ضينايةتي، راستينةي ئيمثرياليزم، ديكتاتؤرياي ثرؤليتاريا، ئةمانة هةمووي طؤرِانكاري بةسةرداهاتووة، تةنانةت هةنديَكيان تيَثةرِكران، سةردةمي سيستةمة ديكتاتؤريةكان بةسةرضوو, ئيتر لةذيَر هةر ض ناويَك دةبيَت با ببيَت. هةروةها طةلان بةدوورطةي بضووكي سنوور و دةولَةتي نةتةوةيي رازي نين و يةكيَتيية فراوانةكاني ضةندين دوورطة لة بةرذةوةندي خؤيان دةبينن. هةروةها ئاستي تةكنؤلؤذيا و ثيَويستييةكاني سةرمايةي طلؤباليش سنوورة نةتةوةييةكانيان تيَثةرِكردووة، هةروةكو ضؤن جاران ثاشكةوتوويي ئامراز جياوازي ضينايةتي قوولَ دةكردةوة، ئةمرؤش ئاستي ثيَشكةوتني تةكنؤلؤذيا جياوازي و مةوداي نيَوان ضينةكان كةم دةكاتةوة، بؤية ناكؤكي و ململانيَي ضينايةتي و تةنانةت نةتةوةيي وةكو جاران نةماوة. ئيمثراليزميش ئةمرِِؤ ئةوةي سةردةمي سةرةتاكاني سةدةي بيستةم و تةنانةت هي كاتي قؤناخي دوو جةمسةريش نيية، ئيتر بةهؤي ليَكدانةوةي بةرذةوةندي و راستينةكاني سةردةميش بيَت ناضارة بةرذةوةندي طةلان ببينيَ، ئةطةر سنوورداريش بيَت دان بةمافةكانيان دابنيَ.

 لة كؤتاييةكاني سةدةي رابردوو وةكو ئةنجامي تيَكؤشاني دريَذخايةني مرؤظايةتي و رةنجي زةحمةتكيَشان و طةلان بةدريَذايي سةدان سال,َ ديموكراسييةت سةركةوتني خؤي راطةياند. ئيتر لةقؤناخ و رؤذطاري ئةمرِؤمان ديموكراسييةت هةم بةهاية هةم سيستةميَكي ثةسندكراوة و تاكة بذاري طةلان و ريَطاي ضارةسةري هةموو كيَشة و طيروطرفتةكانة. ضونكة نةبووني ديموكراسيةت ستةم و ضةوسانةوة و جياوازي لةطةلَ خؤي ديَنيَ، لةطةلَ جارِداني سةركةوتني ديموكراسيةت، ئيتر خالَ بؤ سيستةمة ديكتاتؤري و ثاشظةرِؤ و ستاتؤطةراييةكان دانرا، يةك بةدواي يةك دووضاري كةوتن و هةلَوةشانةوة هاتن.

لةم ضوارضيَوةيةشدا طؤرِانكاري و دةستيَوةردان ضةندين ناوضةي جياوازي جيهاني طرتؤتةوة. شتيَكي ريَكةوت نةبوو كة نؤبةرةي دةستيَوةردانةكان لة رؤذهةلآتي ناوين بةتايبةتي لة ئيَراق بيَت. ضونكة لةلايةك راستينةي شارستاني و ميَذوويي ئيَراق دةزانريَ، لةلايةكي ديكة شويَنطةي دةولَةمةند و جيَو ستراتيذيةكةي جيَطاي باسن لةهةمان كاتيشدا دةكةويَتة جوطرافيايةك زؤربةي دةولَةتةكان ستاتؤطةرايين، لةسةر بنةماي هاوسةنطي نيَوان دوو جةمسةري جاران خؤيان لةسةر ثيَيان راطرتبوو، ئةمة جطة لةوةي لةبواري زهنيةت و سيستةم داخراون و دةبنة كؤسث لةثيَش ثيَويستيةكاني سةرمايةي طلؤبال و ثيَوانة هاوضةرخةكاني سةردةم.

هةربؤية ئةو دةستيَوةردانةي لةسةرةتاي نةوةكان بؤ ئيَراق ئةنجامدرا و بةرووخاني رذيَمي بةعس طةيشتة قؤناخيَكي ديكة رةهةندي ميَذوويي، هةنووكةيي و داهاتووي هةية. وةكو ديارة تةنيا بة ئيَراقةوة سنووردار ناميَنيَ، ثيَدةضيَ تةواوي  ناوضةكة بطريَتةوة، تةنانةت هةر لة ئيَستاشةوة كاريطةريةكاني دةبينريَ.

ئةمرِؤ لة جيهاندا شةرِ و ململانيَ لةنيَوان دوو هيَز لة ئاراداية، يةكةميان هيَزة ستاتؤطةرايي و ثاشظةرِؤكانن كة بؤ كرانةوة ئامادة نين، لة راستينة و رةسةنيَتي شارستاني دوورن و بة ثيَوانة هاوضةرخةكاني سةردةم نامؤن و رةتي دةكةنةوة. دووةمين هيَزي طؤرِانكاري و كرانةوة، ئةمريكا خؤي بةسةركيَشي طؤرِانكاريخوازةكان دةبينيَ و تةنانةت لة كرداريشدا هيَزي بزويَنةري سيستةمي نويَي جيهانة و رؤلَي لةبةرضاوانة. بةتايبةتيش دواي رووداوي "11ي ئةيلولي 2001" ئةم رؤلَةي كاراتر بووة و تةنانةت رةهةنديَكي سةرتاسةري جيهاني لةخؤيةوة طرتووة و بةشةرِ لةدذي "تيرؤر" ناو دةبريَت. ئةطةر دةستيَوةرداني ئيَراق لةسةرةتاي نةوةدةكان دةستثيَكردني يةكةمين هةلَمةتي طؤرِانكاري و دةستيَوةردان بيَت، ئةوا دووةمين هةلَمةت دواي رووداوي 11ي ئةيلول دةستي ثيَكرد و طةليَك ناوةند بةشةرِي جيهاني ناويان برد.

بؤ بةجيَكردن و سةركةوتني هةر سيستةميَك رؤذهةلآتي ناوين شويَنطةي تايبةت و راستينةي ميَذوويي خؤي هةية. هةر سيستةميَك ليَرة بةجيَبكريَ، شانس و دةرفةتي زياتري هةية لة دةوروبةر بلآو ببيَتةوة، ئةطةرنا دةبيَتة ناوةندي بةرخؤدان و روبةرِووبوونةوة دذ بةو سيستةمة، بةبينيني ئةم راستيانة و بؤ ئةوةي ئةمريكا بتوانيَ دريَذة بة بانطةشةي سةركيَشي كردني جيهان بدات و ئةم ناوضةية بةرِووي سيستةمي سياسي، ئابووري، كولتووري و كؤمةلآيةتي نويَ بكاتةوة، دةستيَوةرداني بؤ ئةلَقةي لاوازي ئةم ناوضةية ئةنجامدا كة رذيَمي بةعس بوو. ئةو رذيَمةي لة لوتكةدا نويَنةرايةتي تةواوي ثاشظةرِؤيةتي هةزاران سالَةي ناوضةكةي دةكرد، تايبةتمةنديَتييةكاني دةسثؤتيزمي ثادشا ــ خوداوةندةكاني ميَذووي كؤن و دةمارطيري شؤظيَني ــ نةتةوةيي و ئيسلامي ساختةي لةخؤيدا كؤكردبؤوة. هةربؤية لةخستني رذيَمي سةددام و دوايي دةستطيركردني، دةستيَوةردان  بؤ سيستةمةكاني ولآتاني ناوضةكة كرايةوة و ثايةكانيان هةذيَنراوة. ئةو دةستيَوةردانةي بؤ ئيَراق ئةنجامدرا، بوومةلةرزةيةكي سياسي لةناوضةكة هيَنا ئاراوة و طةلاني ناوضةكة هةلَسانة سةرثيَيان و دةولَةتاني ناضاركرد هةنطاو بؤ دواوة بهاويَذن و هةموو هةولَيَكيان لةثيَناو ثاراستني خؤياندا بيَت.

دةولَةتاني ناوضةكة: توركيا، ئيَران، سوريا، سعودية و هتد، هةموويان خاوةن سيستةمي ستاتؤطةرايين و لةناو خؤياندا داخراون، لةلايةك ناتوانن وةلآمي داخوازي طةلاني خؤيان بدةنةوة، لةلايةكي ديكةشةوة لة ثيَوانة هاوضةرخةكاني ديموكراسي و مافي مرؤظ و ئازاديةكان دوورن و لةطةلَ جيهاني هاوضةرخ لةنيَو ناكؤكي دان. يان ئةوةتا خؤيان ثيَويستي بة طؤرِانكاري و وةرضةرخان ببينن، ياخود دووضاري طؤرِانكاري دةكريَن. ئةم ولآتانة هةر لةسةرةتاوة دذي دةستيَوةرداني ئيَراق و رووخاني رذيَمي سةددام بوون، ئةمرِؤش بةضةندين شيَوازي راستةوخؤ و ناراستةوخؤ دةست دةخةنة ناو ئيَراق و لةذيَر ناوي جياجيا كؤسث دةنيَنةوة، دةخوازن ئيَراق بكةنة طؤرِةثاني ناكؤكي و ململانيَ ئةتنيكي و مةزهةبيةكان و شويَني يةكلاكردنةوةي ليَكدانةوةكانيان لةطةلَ هيَزةكاني هاوثةيمانان، بةو ئوميَدةي شةثؤلي طؤرِانكاريةكان لةئيَراق قةتيس بميَنيَتةوة و ولآتةكانيان نةطريَتةوة. هةرضي ئاراستةي ثيَشكةوتن و ثيَشهاتةكانة ئةوة دياري دةكةن, هةرضةندة كاتيش ثيَويست بيَت بةلآم ثرؤسةي طؤرِانكاري ناوضةكة دةستي ثيَكردووة و هيض ئاستةنطيَك ناتوانيَ بيوةستيَنيَ.

راستينةي طةلاني ناوضةكة و رةسةنيَتي شارستانيَتةكةيان و ثيَوانة هاوضةرخةكاني شارستاني ئةوة دياري دةكةن كة ئةو سيستةمة ديموكراسييةي لة ئيَراق و ناوضةكة بةطشتي ثيَشبكةويَت، بةشيَوازي لاسايي كردنةوةي ئةمريكا ياخود ئةوروثا نابيَت، بةلَكو شانبةشاني وةرطرتني لايةنة ثيَشكةوتووخواز و ديموكراسييةكةي شارستاني رؤذئاوا، بةلآم سيستةمي رؤذهةلآتي ناوين تايبةتمةنديَتي و فرةرةنطي طةلاني بةسةردا زالَ دةبيَ، هةربؤية راستة ئةمريكا بة رووخاندني رذيَمي سةددام كؤسثةكاني ثيَش ديموكراسيةتي بةلاوةناو زةمينةيةكي باشي بؤ بةجيَكردني كولتووري ديموكراسي و ئاواكردني ديموكراسييةت رةخساند، بةلآم ناتوانين بلَيَين ئةمريكا ئازادي و ديموكراسي بؤ هيَناين، ضونكة جيَطيركردني ئةمة كاري خودي طةلاني ئيَراقة، هةر خؤشيان دةتوانن سيستةميَكي ديموكراتي ئاوابكةن و جيَطير بكةن.

رذيَمي بةعس رووخا، بةلآم لةهةموو بوارةكاندا شويَنةواري ماوة، كاري بةثةلةي بكريَت نةهيَشتني ئةم شويَنةوارانةية لةهةموو بوارةكاني سياسي، ئابووري، كؤمةلآيةتي، دةرووني، رؤشنبيري و  ثةروةردةيي و.. هتد. شانبةشاني نةهيَشتني ئةم ئاسةوارانة دةتوانريَ، كولتوور و سيستةمي ديموكراسيانة بةجيَ بكريَت، جطة لةمافي هاوولآتيَتي مافي هةموو نةتةوة، كةمة نةتةوة، ئايين و ئايينزايةك لة ضوارضيَوةي دةستووريَكي هةميشةيي طةرةنتي بكريَت.

يةكيَك لةكيَشة سةرةكيةكاني ئيَراق كيَشةي كوردة، بةبيَ ضارةسةركردني عاديلانةي ئةم كيَشةية نةكيَشةكاني ديكةي ئيَراق نةكيَشةكاني رؤذهةلآتي ناوين ضارةسةر ناكريَن. ضارةسةركردني كيَشةي كورد و ديموكراسييةت بةيةكةوة طريَدراون و بةبيَ يةكتري نابن، بةجيَكردني سيستةميَكي ديموكراتيانة لة ئيَراق مةرجيَكي سةرةكي ضارةسةركردني كيَشةي كوردة. كاتيَ لةم لايةنةوة هةنطاو بهاويَذريَ بيانووكاني دةستيَوةرداني ولآتاني هةريَم بؤ ئيَراق كؤتايي ثيَدةهيَنريَ.

طةلي كوردستان و بزاظةكةي بةو ئاستةي لةبواري وشياريةوة ثيَيطةشتوون، جيَطاي خؤيان لةبةرةي طؤرِانكاري و نويَخوازيدا طرتووة. لةم ضوارضيَوةيةشدا هاوثةيماني هيَزة طؤرِانكاريخوازةكانة و لة ثرؤسةي ئازادي ئيَراق ئاكتيفانة جيَطاي خؤي طرت. هةربؤية ئةمرؤ روو بةرِووي هيَرشةكاني لايةنة ستاتؤطةراخوازةكان و دارودةستةكانيان ـ بةتايبةتي هيَزة تيرؤريستةكان ـ دةبيَتةوة.

طةلي كوردستان و بزاظةكةي بةردةوام لةطةلَ يةكيَتي خاك و طةلي ئيَراقدا بووة تةنانةت لةو كاتةي بةكرداري لة ئيَراق دابرِيَنراوة و سةربةخؤ بوون ديسان جةختي لةسةر ئيَراقيَكي فيدرالَ و ديموكرات كردؤتةوة. ئةمرِؤش لة ئيَراقيَكي ديموكراتدا مافي طةلي كوردستانة كة مافي ضارةنووسي خؤي ديار بكات، بةئيرادةي خؤي برِيار لةسةر ماف و داواكاريةكاني خؤي بدات. ئةم مافانةش هيض كاتيَك نابيَتة هةرٍِةشة و مةترسي ثارضةكردني ئيَراق، بةثيَضةوانةوة دةبيَتة فاكتةري ثتةوكردني يةكيَتي خاك و طةلةكةي.

  كؤمةلَطاي ئيَراق كة ثرِيةتي لة ثيَكهاتة جياوازة نةتةوةيي و ئايني و كولتووريية بةناو يةكداضووةكان, دةكريَت ئةم ثيَكهاتة هةمة رةنطة وةك مؤديل و ناسنامةيةكي نويَي دةولَةمةند بؤ ديموكراسيةت دابنريَت. دةشيَ ئةم ثيَكهاتةية بكريَتة بناخةيةكي تؤكمةو مةزن بؤ ئاواكردني سيستةميَكي ديموكراسيانةي وةها كة لةنيَو قؤناخ و سيستةمي شارستاني نويَدا رؤلَي ثيَشةنط بطيَرِيَ. ئيَراق كة ئةمرؤ بةقؤناخي سةرلةنويَ بونيادنانةوةى ميَذووييدا دةرباز دةبيَت ثيَش هةموو شتيَك ئةركى طةلي ئيَراقة بةعةرةب, كورد, توركمان, ئاشوري و ئاين, ئاينزاو هةموو ضين و تويَذةكانةوة, قؤناخي بونيادنانةوة بطرنة ئةستؤي خؤيان. ئةوةى بتوانيَ قؤناخي بونيادنانةوة لةهةموو روويةكةوة بةشيَوةيةكي هاوضةرخانة بيطةيةنيَتة سةركةوتن, تةنيا طةلاني ئيَراق خؤيانن. هةرئةوانن دةتوانن مؤديل و سيستةميَكى وةها ئاوا بكةن كة شايستةي ميَذووي شكؤداري طةلي ئيَراق بيَت. تةواوي هةلومةرجة دةرةكي و ناوخؤييةكان وةرضةرخاني ديموكراسيانةي ئيَراق دةكةنة ناضارييةك. ديموكراتيزةكردني ئيَراق دةبيَتة وةرضةرخانيَك كة رؤلَة ميَذوويي و هةريَميةكةي زؤر زياتر دةكات و دةبيَتة فاكتةرو كليل بؤ ديموكراتيزةكردني رؤذهةلآتي ناوينيش. تاكة هيَزي وةرضةرخان و ديموكراتيزةكردني ئيَراق طةلي كورد و طةلاني ديكةي ئيَراق خؤيانن و هةر ئةوانن طةرةنتي سيستةم و ئيَراقيَكي بةم رةنطة.

  ئةطةرضي زهنيةتي كؤن و كلاسيك و ضةمك و سياسةتي نةتةوة ثةرستي و دةمارطيري ئاييني و مةزهةبي لة ثيَش بن و هيَشتا ئاستةنطي مةزن بن لةبةرامبةر قؤناخي بونيادنانةوة و ديموكراتيزةكردني كؤمةلَطاي ئيَراق، بةلآم ئةمة ناتوانيَ بةربة لافاوي داخوازيةكاني طةلي كورد و طةلاني ئيَراق بؤ ئاشتي و ئازادي و ديموكراتي بطريَ. ضونكة كارةكتةري ئةم ضةرخة شارستاني ديموكراتيية كة بناخةكةي هزر و زانست و تةكنيك و تةكنؤلؤذياية و ئةمانةش هيَزي طةورةن بؤ طةلي كورد و طةلاني ئيَراق تاوةكو بتوانن دةزطاي سياسي و مةدةني هاوضةرخانةي ثيَ ئاوابكةن و بيكةنة بناخةي دةسةلآتي ديموكراسيانةي خؤيان. ثارتي ضارةسةري ديموكراتي كوردستان تا طةلآلَة بووني دةستووريَك كة بوونيادناني حكومةتيَكي نيشتماني هةلَبذيَراوي طةل طةرةنتي بكات, مانةوةى هيَزي ئةمةريكاو هاوثةيمانةكان وةكو ثيَويستيةك دةبينيَ.

لة ضوارضيَوةي ئةم هةلَسةنطاندنانةدا ئةمرِِؤ ثارتي ضارةسةري ديموكراتي كوردستان دةستي بة قؤناخي سةرلةنويَ بونيادنانةوة و طؤرِانكاري كردووة و مؤديليَكي سياسي و ريَكخستني وةها ثيَش دةخات كة لةطةلَ ضةمك و ثيَوانة و ثرةنسيثي تيَكؤشاني ديموكراسيانةي هاوضةرخدا يةكانطير ببيَتةوة. مؤديليَكي وةها كة ضةمكي ثارتي كلاسيكي تيَبثةريَنيَ و ثارت بكريَتة ئامرازيَك بؤ دةستةبةركردني مافة بنضينةييةكاني طةلي كورد و طةياندني سةرجةم ضين و تويَذةكاني نيَو كؤمةلَطا بةدةسةلآتي ديموكراسيانةي خؤيان.   

           

يةكةم: ئامانجة طشتييةكان

   ثارتي ضارةسةري ديموكراتي كوردستان ( ث. ض. د. ك ) ريَكخستنيَكي ديموكرات و طةلةريية. لةسةر هيَلَي شارستاني ديموكراتي تيَكؤشاني خؤي بةرِيَوة دةبات بؤ ضارةسةركردني كيَشةي رةواي طةلي كورد وباوةرِي بة دادوةري كؤمةلآيةتي و هاوسةنطي نيَوان تاك و كؤمةلَطا, تاك و دةولَةت, كؤمةلَطاو دةولَةت, كؤمةلَطا و  ذينطة و هةردوو رةطةز هةية.  ث. ض. د. ك بة ثشتبةستن بة تيَكؤشاني ئازادي طةلي كوردستان و طةلي ئيَراق و سةرجةم بزووتنةوة ئازاديخوازةكان خةبات لة ثيَناو سةقامطيربووني ئاشتي و ئارامي و يةكيَتي ئازادانةي طةلاني ئيَراق دةكات و هاوكات لةسةر بنةماي يةكيَتي ديموكراتيانةي طةلاني ناوضةكة بؤ طةيشتن بة  فيدراسيؤني ديموكراسيانةى رؤذهةلآتي ناوين هةنطاو دةنيَ.

 

دووةم: شارستاني ديموكراتي

ثارتي ضارةسةري ديموكراتي كوردستان, لة تيَكؤشاني خؤيدا هيَلَي شارستاني ديموكراتي بة بنةما دةطريَت و ثيَي واية ئةم هيَلَة, ضةرخ و سةردةميَكي نويَي شارستاني لةطةلَ خؤيدا دةهيَنيَت, كة ئةويش سةردةمي شارستاني ديموكراتي هاوضةرخة و ئةطةر بة هيَواشيش بيَت, لةطةلَ دارِووخان و هةلَوةشانةوةي سيستةمي سةدةي بيستةمدا سةريهةلَدا و بةردةوام لةطةشةكردنداية، ئةمةش لةئةنجامي تيَكؤشان و رةنجي تةواوي مرؤظايةتي كةلَةكة بووة و شؤرِشي زانستي و  تةكنةلؤذي رؤلَي بةرضاوي تيَدا بينيوة و كردوويةتي بة ناضارييةك. ئةو تةكنؤلؤذيايةي لة ئاراداية رةوشيَكي وةهاي هيَناوةتة ئاراوة, كة ئيدي لةريَطةي شةرِِِةوة شارستانييةت ئاواناكريَ و نارِِءوخيَنريَ, بةلَكو لةميانةى ئةو ثيَشكةوتنة تةكنؤلؤذيايةي هاتوونةتة ئاراوة, ئاستيَكي وةها بةديهاتووة كةبةبيَ  ثةنابردنة بةر شةرِء توندوتيذي, دةرفةت و تواناكاري ضارةسةري تةواوي كيَشةكاني كؤمةلَطاي مرؤظايةتي رةخساندوة.

   ثيَش هةموو شتيَك ئةم ضةرخة, ضةرخيَكة تيَيدا بؤ يةكةمجار طةلان قورسايي خؤيان لة سياسةتدا دياري دةكةن. طونجاوترين ريَطةي نةهيَشتني جيهاني ضةوسانةوة بة ثةيرةوكردني ثيَوانةكاني ديموكراسي هاوضةرخدا تيَثةرِ دةبيَت. شارستاني ديموكراتي يان ديموكراتي هاوضةرخ, سيستةميَكي كارطيَرِي طةلة كة لادان و زيَدةرؤييةكاني كؤمةلَطاي ضينايةتي راست دةكاتةوة. هاوكات جيهاني دةولَةمةندي طةلان ئاكتيظ دةكات و جيَطة بة نةريتةكاني ئاشتي و برايةتي و ثيَكةوة ذياني ئازادانةي طةلان دةدات. ئيدي طةلان كولتوورو نةريت و تايبةتمةندييةكاني خؤيان لةذيَر سايةي ئةو سيستةمةوة ثيَش دةخةن كة بة ثرةنسيثةو تواناي ثةيرِةوكردني هةية. ئيدي ئةو كيَشمةكيَش و ململانيَية ئاييني, ئةتنيكي, نةتةوةييانةي كة ثيَشتر بةلاي جوداخوازي و ثارضةبووندا ئاراستةيان دةطرت و ريَطةيان لة ثيَش ثةنابردنةبةر شةرِء توندوتيذي دةكردةوة, لةنيَو سيستةمي ديموكراتي هاوضةرخدا بة ضارةسةري دةطات. ئةم ضةرخة ئةطةر بةطويَرةي داخوازيةكاني طةلان بيَت, ئةوا ذيان لةنيَو فيدراسيؤنيَكي جيهاني بةرزترين هيواية. لةم رِوانطةيةوة؛ ثارتي ضارةسةري ديموكراتي كوردستان ثيَي واية بونيادي باوي دةولَةت, ئيدي لةطةلَ ثيَشكةوتن و داخوازيةكاني ئةمرؤي طةلاندا يةكانطير نابيَتةوة. راستينةي دةولَةت بةم رةنطة كلاسيكيةي كة هةية, هؤكاري سةرةكي بنبةستبوون و بيَضارةيي كيَشة ئةتنيكي و ئاينيي و مةزهةبييةكانة,  هةروةها سةرضاوةي كيَشةكاني تاك و كؤمةلَطا و سروشت و سةرجةم ئازاديةكانة و هةر ئةويشة بواري كردؤتةوة لةبةردةم شةرِو توندوتيذي و شالآو و دةستيَوةردانةكان, هةربؤية ثيَويستة تيَثةرِ بكريَت.

لةرؤذطاري ئةمرِؤماندا سنووري دةولَةتي نةتةوةيي كراسيَكي تةسكة، ضونكة ئةو ئاستةي كة مرؤظايةتي ثيَيطةيشتووة لة بايةخ و طرنطيان كةم كردؤتةوة، بةلَكو زياتر يةكيَتيية بةرفراوانةكاني لةجؤري يةكيَتي ئةوروثا، ولآتة يةكطرتووةكاني ئةمريكا خؤيان دةسةثيَنن، كة كراوةترة و جيَطاي هةموو طروثة ئةتنيكي، نةتةوةيي، ئاييني و مةزهةبييةكاني تيَدا دةبيَتةوةو و جياوازي كولتووريشيان دةبيَتة دةولَةمةندي.

    ئةوةي لةرةوشي هةنووكةدا مؤركي خؤي لةسةرتاسةري جيهانداوة وشياربوونةوةي طةلانة و طةيشتنيَتي بة ئاستيَكي هاوضةرخ. بؤ يةكةمين جارة طةلان لة ئايديؤلؤذيا دؤطماتيكة سرِكةرةكان و فشاري يؤتؤثيا ثرِوثوضةكان رزطاريان دةبيَت و سةرلةنويَ لةو بؤضوونانة دةئالَن كةلةسةردةمي نيؤلؤتيكةوة ذيَرخاك كرابوو و دةخوازن سةرلةنويَ رؤحيان بةبةردا بكةنةوة. ث. ض. د. ك ثيَي واية كة رؤذبةرؤذ شارستاني ديموكراتي هاوضةرخ زةمينةي ريَنسانسي طةلان و وةرضةرخان فةراهةم دةكات, لةطةلَ ئةمةشدا لاوازبوون و لةنيَوضووني ديكتاتؤريةتة ضينايةتية ووشكةكان و رذيَمة تؤتاليتار و دةسثؤتيزمة هةمةجؤرةكاني كة طوزارشتي بةرجةستةى ئةم رذيَمانةن دةسكةوتيَكي مةزنة بؤ طةلان.

   ث. ض. د. ك سياسةت و دةولَةت و كؤمةلَطاي ديموكراتي وةك دةرئةنجامي زيادبووني ضالاكي طةلان دةبينيَ. ئةطةر ئةمرِؤش ديموكراتيزةكردني سياسةت و دةولَةت تارادةيةك لة نيَو كؤمةلَطاكاندا بووبيَتة رؤذةظ كةلةطةلَ هيض قؤناخيَكي ميَذوويي بةراورد ناكريَت, ئةوا ئةم راستية داننانة بة هؤشياربوونةوةى طةلان و رؤشنبوونةوةو بوونيان بة هيَزيَكي سياسي. لةرؤذطاري ئةمرؤماندا تيَكؤشانيَكي ضرِي طؤرانكاري و وةرضةرخان لةضةمكي دةولَةتي كلاسيكيةوة بةرةو ضةمكي دةولَةتي ديموكراتي هاوضةرخ بةرِيَوة دةضيَت. بيَطومان ثةيرةوكردني سياسةتي ديموكراسيانة و مةيسةركردني ئامرازةكاني, فاكتةري هةرة طرنطن بؤ طةيشتن بة دةولَةتي ديموكراتي هاوضةرخ, كة تةنيا رؤلَي كارطيَرِيي ببينيَ. ليَرةوة بونياتناني ريَكخراوةكاني كؤمةلَطاي مةدةني دةبيَتة ثيَشكةوتووترين و طرنطترين ئامرازةكاني ثيَشكةوتني ديموكراتي هاوضةرخ لة نيَوان كؤمةلَطاي باو و دةولَةتي بالآدةستي كلاسيك. ئةمةش بةتيؤري "طؤرةثاني سيَهةم" بةناو دةكريَت. لةسةر ئةم بنةمايةشة ث. ض. د. ك ثيَي واية دةبيَ ثارت كارةكتةري دادوةرانةو مةدةني و ديموكراسيانة لةخؤوة بطريَت و وةك ئةلَقةيةكي سةرةكي طواستنةوةي بةها مةدةني و ديموكراسيةكان لة دةولَةتةوة بؤ كؤمةلَطاو لة كؤمةلَطاوة بؤ دةولَةت رؤلَي خؤي ببينيَ.

      ليَطةرِينة نويَيةكاني شارستانيةت تارادةيةك طريَدراوي ئةنجامي ئةو تيَكؤشانةن كة لة بواري ريَنسانس و ريفؤرم و رؤشنطةرييةوة دةكريَت. بةبنةماطرتني ئةو راستيةي كة دةولَةت ئامرازيَكي فشاري دةستي دؤطما ئايينيةكانة, ئةوا ثيَويستة ريفؤرم و وةرضةرخانيَكي ريشةيي لةمةسةلةي ديندا بكريَت. ثيَويستة ئةو هةلَمةتة سةربخريَت كة دؤطما ئاينيةكان ثارضة دةكات. ئةمة هيض ثةيوةندييةكي بة عةلمانيةتي هةرزانةوة نيية, ضونكة ئةوةي ثيَويستة ليَداني بةربكةويَت عةلمانيةتي ساختةية. دةبيَ ئايين لةو رةوشة رزطاربكريَت كةكراوةتة ئاسانترين ئامرازي ضةوسانةوة, مافي هيض دةسةلآتيَكي سياسي و مةعنةوي نيية هيَندة لة ئاستي  ئايين نزم بكاتةوة و بيخاتة رةوشيَكي وةها كة جيَطةيةكي دواكةوتوو و نةفرين لة ميَذوودا بطريَت. ليَرةوة ثرةنسيثي عةلمانيةت وةك طرنطترين ثرةنسيثي دةربازكردني ئايين لةم رةوشة خؤي دةردةخاتة ثيَش. بؤئةوةي عةلمانيةت رؤلَي تةواوي خؤي ببينيَ دةبيَ ثشت بة شيكردنةوةيةكي راست دةرهةق بة ئايين ببةستيَ. هةروةها دةبيَ بة شيَوةيةكي ريشةيي و رةخنةطرانة دةولَةتي ثشت ئةستور بة دؤطما ئايينيةكان تاوتويَ بكات و ئةو تايبةتمةنديانة دةستنيشان بكات كة ثيَويستيان بة بةلاوةنان هةية و ئةو ريَكخستنانة بةرنامةريَذ بكات كة لةجيَطاي دادةنريَت. ريَنسانس بةمشيَوةية ئةنجام دةدريَ و شارستاني ديموكراتيش لة ريَطةي جيَطيركردني ثرةنسيثيَكي بةم رةنطة دةتوانيَ يةكيَ لة كؤلَةكة سةرةكيةكاني خؤي بضةسثيَني.

     ثاراستني رةوا ثرةنسيثيَكي ديكةي شارستاني ديموكراتيية. ث. ض. د. ك دةرك بة ثيَداويستي مافي ثاراستني رةوا دةكات, وةك بابةتيَكي سةرةكي و طشتي كؤمةلَطاي مةدةني. ضونكة لة جوطرافيايةكدا دةذين كة هةميشة شيمانةي هيَرشي دةولَةت و كؤمةلَطاي باو بؤ سةر كؤمةلَطاي مةدةني و تاك لة ئاراداية, بؤية ناتوانريَ ئةم رةوشة ثةسند بكريَت و دةبيَ كاتيَ شيمانةي لادان لةياسا و بةرؤذةظ كردني توندوتيذي هةبيَ, مافي دةستووري هةلَوةستةي لةسةر بكريَت. لة كؤمةلَطايةكدا ديموكراسي دووضاري هيَرش ببيَت, ئةوا خؤثاراستن لةسةر بنةماي ثاراستني رةوا مافيَكة و دةستبةرداري ليَناكريَت.

    هةروةها لةو روانطةيةوة كة ضةرخي شارستاني ديموكراتي بةئةندازةي ئةوةى ضةرخي سةرلةنويَ لةدايكبوونةوةى طةلانة, بةشيَوةيةكي زةقتر سةردةمي لةدايكبوونةوةي ذنانة, ث. ض. د. ك بةم شيَوةية لة كيَشةي ذن دةرِوانيَت و ثيَي واية كةهةرضةندة ذن هيَزى خواوةندي زايني كؤمةلَطاي نيؤلؤتيك بووة, بةواتايةكي تر ميَذوو بؤتة ميَذووي ئةو ثياوة بالآدةستةي لةطةلَ ثيَشكةوتني كؤمةلَطاي ضينايةتيدا بؤتة خاوةن هيَز. ليَرةوة ئةو ياسايانةي لة بةرامبةر ذن ثةيرةوكراوة بريتي بوون لةدرؤ ميتؤلؤذيةكان و سزادان لةذيَر ثةردةي ئيلاهياتدا. كارةكتةري ثياوسالاري كؤمةلَطا تاوةكو رؤذطاري ئةمرؤمان دةرفةتي نةداوة تةنانةت هةلَسةنطاندنيَكي زانستيانة سةبارةت بة دياردةي ذن ئةنجام بدريَت. ذن لة ئايين زياتر بة بابةتيَكي تابؤكراو لةقةلَةم دةدريَت. لةذيَرناوي نامووسدا راستينةي ذن و مافةكاني شاردراوةتةوةو ثياو بةشيَوةيةكي تةلَةكةبازى و زؤردارانة ليَي زةوت كردووة. ليَرةدا بةلَطةنةويستة كة ئاوةذوو كردنةوةي ئةم ميَذووة ئةنجامي قوولَي كؤمةلآيةتي لةطةلَ خؤي دةهيَنيَ. ئازادي ذن, لةتةواوي  دامودةزطاكاني كؤمةلَطادا ئازادي و رؤشنطةرى و دادوةري طشتي دةكاتة ناضاريةك.سةركةوتني ذن لةهةموو ئاستيَكدا بةواتاي تاك و كؤمةلَطاي سةركةوتوو ديَت. سةردةمي شارستانييةتي ديموكراتيانة ذن تيَيدا بةرز دةبيَتةوة و دةسكةوت بةدةست دةهيَنيَت. لةبةرئةمةش رؤلَي ثيَشةنطايةتي بؤ تيَكؤشاني ئازادي ذن و ذنان دةبيَت.

    خالَيَكي ديكةي سةرةكي كيَشةكاني ئةم سةردةمة كيَشةي ذينطة و ثاراستني ذيانة. لةسايةي كؤمةلَطاي سةرمايةداري هةلومةرجيَكي وةها هاتؤتة ئاراوة كة لةلايةك تةكنؤلؤذيا ثيَشدةكةويَت, لةلايةكي تر ئةم تةكنؤلؤذياية كراوةتة درِندةيةك و كؤنترِؤلكردني ئاستةمة, ئةمةش هةرِةشةيةكة بؤ سةر ذينطة. بؤية ثيَويستة ئةو سياسةتةي سةبارةت بة تةكنؤلؤذيا دياري دةكريَت بةكويَرةي ثيَداويستيية سةرةكيةكاني مرؤظايةتي بيَت. ثيَويستة ثيَداطري لةسةر ثةيمانةكاني سةبارةت بةقةدةخةكردني ضةكي ناووكي بكريَت و وزةي ناووكيش بةباشي كؤنترِولَ بكريَت. ضارةسةري بؤ كاريطةري ميوة نائاسيةكان و خؤراكة هؤرمؤنيةكان و تةكنؤلؤذياي جينؤلؤذيا ثيَشبخريَت و ريَطة لة تةقينةوةي ذمارةي دانيشتوان  بطيردريَت. هةروةها ثاراستني خاك و سةوزايى و ئاو و ئاذةلَ و كةش و هةوا وةك ئةركيَكي سةرةكي سةير بكريَت. هةربؤ ئةمةش داناني ثيَواني ئاكاري بؤ زانست ئةركيَكي سةرةكيية بؤ ئةوةي دذ بةمرؤظايةتي بةكار نةهيَنريَت.

   كيَشةيةكى تر كة شارستاني ديموكراتي هاوضةرخ دةيطريَتة دةست كيَشةي ثيَوانة ئةخلاقيةكان و دابونةريتةكاني كؤمةلَطاية. ث. ض. د. ك ثيَي واية ثيَويستة لةم بوارةدا كؤمةلَطا بةهةند بةدةستةوة بطرين, تاوةكو بتوانين كؤمةلَطا لة ثضراندني شيرازةو ثاشاطةرداني ئةخلاقي رزطار بكةين. بؤ ئةمةش ثيَويستة ثيَناسةي ثيَوانة ئةخلاقية نويَيةكان يةكلايي بكريَتةوة. ليَرةدا ئةخلاق مةبةست لةدابونةريتي باو و ريَسا ئايينيةكان نيية. ئةخلاق طوزارشت  لةو هةلَسوكةوت و نةريتانةي كؤمةلَطا دةكات كة دان بةباشي و جواني و راستييةكاندا دةنريَت و بة ثةيوةنديةكي ويذداني و دلَخوازي ثةيرةو دةكريَت. ئةخلاق لةمياني ياساكانةوة ناكريَت بةناضاري, بةلآم لةبةهيَزترين ياساش بةكاريطةرترة. هةروةكو ضؤن ئةخلاقي ثاشظةرِوَ و موحافةزةكار هةية, ئةخلاقي ثيَشكةوتوخوازو ئازاديخوازيش هةية. ئةخلاق دةزطاي مةعنةوي كؤمةلَطاية. ئةو ئةخلاقةي قةيران شثرزةي كردووة تةنيا لةسايةي هةلَوةستةيةكي ئةخلاقي نويَوة نويَ دةكريَتةوة. ئةمةش لةريَطةي ئةوةوة دةبيَت تاك ببيَتة خاوةن ناسنامةي خؤي و وةرضةرخانيَكي زهني و دونيابيني ئةنجام بدات, هةتا تاك و كؤمةلَ لةو تابؤيانة رزطاريان ببيَ كة لةذيَر ناوي ئةخلاقدا كؤت و بةندي كردوون. لةم روانطةيةوة كيَشةي منالَ و بةسالآضوانيش وةك كيَشةي سيستةم سةيردةكةين و ناتوانريَت تةنيا بؤ خيَزان بةجيَ بهيَلَريَت, بةلَكو ثيَويستة ئةمانيش لةنيَو سيستةمدا مافةكانيان زامن بكريَت.

  وةك ئةنجام ث. ض. د. ك ثيَي واية ديموكراسي ئامرازي ضين, ئةتنيك, ئاييني نيية و ناكريَت بؤ ثيادةكردني شيَوازة ديماطؤذي و بةرذةوةنديخوازةكان بةكار بهيَنريَت. هاوكات لة ديموكراسيةتدا ثرسي( تابؤ) نيية, بةلَكو ديموكراسي سيستةميَكي سياسيية كة هةموو طروثةكان, بضووك يان مةزن تيَيدا مافي ئةوةيان هةية بة شيَوةيةكي ئازادانة طوزارشت لةخؤيان بكةن. لة ديموكراسيةتدا هيض كيَشةيةك نيية ضارةسةري بؤ نةدؤزريَتةوة, بةلَكو ديموكراسيةت ضارةسةرية بؤ هةموو ئةو كيَشانةش كة بة(تابؤ) دادةنريَت. بةلآم نيشانداني توانا بؤ دؤزينةوةي ضارةسةري مةرجة لة رِيَطةي بةبناخةطرتني فةلسةفةي بنةرِةتي و ياساو ريَساي خولقكاريةوة بيَت. بيَطومان ديموكراسيةت ثيَويستي بةكولتووريَكي فيكري و زانستي قوولَ و طشتطير هةية. بةشي طرنطيش لةوةرضةرخاني زهنيدا ثيَداطرية لةسةر سيستةمي ديموكراسي.

  

سيَيةم: كيَشةي طةلي كوردستان

  طةلي كورد وةكو طةليَكي ديَريني رؤذهةلآتي ناوين لةبةرة بةياني ميَذوو و دواتريش لة قؤناخة جياوازةكاني ئةم هةريَمة, لة بونياتناني شارستانيةتدا بةشداريةكي ضالاكانةي هةبووة, وةليَ لةدواي شةرِي يةكةمي جيهاني روبةرووي رةوشيَكي تراذيدي و دذوار كرايةوة. هةروةكو ضؤن ضارةسةرنةكردني كيَشةي كورد و داننةنان بة مافة رةواكاني كاريطةريةكي نيَطةتيظي لةسةر ئةو طةلة كردووة, بةهةمان شيَوة كاريطةري خراثي لةسةر طةلان ( عةرةب, تورك, فارس ) و ئارامي و ئاسايشي ناوضةكةش كردووة. ميَذوويي 84 سالَةي ئيَراقيش طةواهي ئةو راستيةية. بةرةضاوكردني ئةم راستيانة بةبيَ ضارةسةريةكي رةواي كيَشةي رةواي طةلي كوردستان ديموكراسي و ئاشتي و مافةكاني مرؤظ بةدينايةت, ئةمةش بةو واتاية ديَت كة ديموكراتيزةكردني ئيَراق و بوونيادناني كؤماريَكي ديموكراتي ـ فيدرالَي و ضارةسةركردني كيَشةي طةلي كورد طريَدراوي يةكن و ليَك جياناكريَنةوة, لةبةرئةوة بةهةند وةرطرتني ئيرادةي طةلي كوردستان لة دياري كردني مافي ضارةنووسي خؤي وةكو ضؤن ريَطا  لةبةردةم ضارةسةريةكي ديموكراتيانةي كيَشةي كورد دةكاتةوة, بةهةمان شيَوةش طةرةنتي بونيادناني ئيَراقيَكي ديموكراتي و فيدرِالَية, لةسةر ئةو بنةماية ث. ض. د. ك تيَدةكؤشيَت بؤ:

 1 ـ لة دةستوري بنضينةيي ئيَراقدا تةواوي مافةكاني طةلي كوردستان داني ثيَدا بنريَت, بة مافي ضارةي خؤنووسيشةوة.

 2 ـ لةدةستوردا بونيادناني دامودوزطاي نةتةوةيي بؤ طةلي كورد لةهةموو بوارةكاندا (سياسي, ياسايي, ثةروةردةيي, كولتووري و هتد) طةرةنتي بكريَت.

 3 ـ ضةسثاندني  زماني كوردي وةك زمانيَكي فةرمي لةنيَو كؤماري ئيَراقي فيدراليدا.

 4 ـ شويَنةواري سياسةتي تةعريب, تةرحيل و تةبعيس لة تةواوي هةريَمي كوردستان بسرِدريَتةوةو ديمؤطرافياي كوردستان بطةرِيَنريَتةوة دؤخي سروشتي بةر لةو ثرؤسة بةدناوة.

 5 ـ قةرةبوو كردنةوةي ئةو زيان و زةرةرةي كةلةئةنجامي ئةو سياسةتة بةهاوولآتياني هةريَمي كوردستان كةوتووة.

 6 ـ هةتا طةلآلَةكردني دةستووري نويَي ئيَراق و بةرقةراربووني سيستةميَكي ديموكراتي فيدرالَي لة ئيَراقدا و طةرةنتيكردني مافة نةتةوةييةكاني طةلي كورد بةتايبةتي و طةلي كوردستان بةطشتي، ثيَويستة ئةو ثةرلةمان و حكومةتي هةريَم و دامودةزطاكاني تر كة ئةمرِؤ لةباشووري كوردستاندا هةن بميَننةوة و بةهيَز بكريَت. ، بؤ ئةمةش ثيَويستة:

أــ سةرجةم دامودةزطاكاني هةريَمي كوردستان يةك بخريَنةوة و بةبةشداري ثارت و بزووتنةوة سياسييةكاني سةر طؤرِةثاني كوردستان لةسةر بنةماي ثيَشخستني بنةماكاني ئازادي و ديموكراسييةت و مافةكاني مرؤظ فراوان و بةهيَز بكريَت.

ب ــ كاربكريَت بؤ هةلَبذاردنيَكي نويَي ثةرلةماني هةريَمي كوردستان.

جـ  هيَز و لايةنة ديموكراتيخوازةكان لة ئاستي باشووري كوردستاندا بةرةيةكي ديموكراتي بونيادبنيَن لةثيَناو ثيَشخستني تيَكؤشاني ديموكراتييدا، بةهةمان شيَوة ثيَشةنطايةتي لة بونيادناني بةرةيةكي ديموكراتي ئيَراقي بكةن, بةمةبةستي ديموكراتيزة كردن و ئاواكردني سيستةميَكي ديموكراتي فيدرالَي يةكطرتوو لة ئيَراقدا.

د ــ لةثيَناو ثاراستن و طةشةثيَداني كولتوور و زماني كوردي دامودةزطاي نةتةوةيي ــ ديموكراتي ئاوا بكريَت و بةرةو ثيَشةوة ببردريَت.

ه ــ لةثيَناو بةهيَزكردني هةلَويَستي نةتةوةيي طةلي كورد و هةلَويَستي ديموكراتي طةلاني ناوضةكة ثةيوةندي و ديالؤطي بةردةوام لةطةلَ ثارت و ريَكخراوةكاني ثارضةكاني ديكةي كوردستان و ناوضةكة ثيَشبخريَت.

وــ سةرجةم توانست و دةرفةتي كوردستانييةكان لة هةندةران بؤ خزمةتي ضارةسةركردني كيَشةي طةلي كورد و بونيادناني ئيَراقيَكي ديموكراتي فيدرالَي يةكطرتوو بخريَتة طةرِ و يةكبخريَت.                                                    

                          

ضوارةم: ئامانجة سياسييةكان

   ئيَراق بةهؤي شويَنطةي جوطرافي و ميَذوييةوة لانكةي كؤمةلَطاي ضينايةتي و دروستبووني دةولَةت بووة. لةم سةد سالَةي دواييدا بةهؤي قولَبوونةوةي بيري نةتةوةثةرستي و دةمارطيري ئاييني و ثةنابردنى دةسةلآت بؤ هيَزو فشارو سةركوتكردن, بةتايبةت لةسةردةمي دةسةلآتداريةتي رذيَمي بةعسدا, دةولَةت بووة تابؤو هةموو شتيَك لةدةستي طروث و تاكة كةسيَكدا كؤببوةوة و طةل بةتةواوةتي بيَ ئيرادة كرابوو و لةدةرةوةي سياسةت و ثيَشكةوتنةكان هيَلرابوةوة. رووخاني رذيَم دةرفةتيَكي باشي بؤ طةلي ئيَراق دروست كردووة كةلة قؤناخي بوونيادنانةوةدا رؤلَي خؤيان ببينن. ث. ض. د. ك لةثيَناوي ريَطرتن لة دووبارةبوونةوةي ئةو ميَذووة, تيَكؤشان لة ثيَناو بونيادناني ئيَراقيَكي فيدرالَي ديموكراتي دةكات, كةتيَيدا مافي ضارةي خؤنووسين بؤ طةلي كوردستان طةرةنتي بيَت.  ئةمانةش لةريَطةي هةلَبذاردنيَكي ئازادانةوة ثيَك بيَت. بة طشتي دةتوانين ئامانجة سياسيةكاني ث. ض. د. ك لةم خالآنةى خوارةوةدا كؤبكةينةوة: 

 

 1ـ طةلالَة كردني دةستوريَكي ديموكراسيانة بؤ ئيَراق كة تيَيدا مافي ضارةي خؤنووسين بؤ طةلي كوردستان طةرةنتي بيَت و هةروةها مافي تاك و سةرجةم ضين و تويَذو رةطةزو نةتةوةو ئاين و مةزهةبةكاني كؤمةلَطاي ئيَراق فةراهةم بكريَت و دةستاو دةستكردني دةسةلآت و فرةحيزبي و مافي ثةيرِةوكردني سياسةتي ديموكراسيانة طةرةنتي بكريَت.

2ـ كاركردن بؤ ئةنجامداني هةلَبذاردني طشتي و هةريَمي و دامةزراندني حكومةتي نيشتماني و هةريَمي.

3ـ خةباتكردن لةثيَناو سةقامطيركردني ئاشتي و ئارامي و بونيادنانةوةى ئيَراق لةسةر بنةمايةكي ديموكراتي و سرِينةوةى هةموو ثاشماوةكاني رذيَمي بةعس و ريَطرتن و كؤتايي هيَنان بةو رةفتارة ئاذاوةطيَرِيانةي كة ئيَستا ئارامي ئيَراق تيَكدةدةن.

4ـ تيَكؤشان لةبةرامبةر ضةمك و سياسةتي نةتةوةثةرستي تةنط و دةمارطيري ئايني و مةزهةبي دةكات, لة شويَني ئةو خةبات بؤ بةجيَكردني زهنيةتي ديموكراسي و ثيَكةوة ذياني ئازادانة دةكات.

 5ـ ريَزطرتن لةهةموو ئايين و ئاينزاو بيروباوةرِيةك و   جياكردنةوةى ئايين لة دامودةزطاكاني دةولَةت.

6ـ ثاثةند بوون بة جارِنامةي جيهاني مافي مرؤظ و تيَكرِايي ئةو ريَكةوتن و ثةيماننامة نيَو دةولَةتيانةي لة بواري ثاراستني مافةكاني مرؤظدا مؤر كراون و لةثيَناو هيَنانة دي ئةو ثيَوان و ثرةنسيث و ئامانجانةي كةتيَيدا هاتووة كاردةكات.

7ــ ثشتطيري كردن لة خةباتي توركمان, كلداني, ئاشووري وسرياني بؤ بةديهيَناني ئازادي و مافة نةتةوييةكانيان لة هةموو بوارةكاني ذياندا.

8ـ بةلاوةناني ضةمكي ثاوانكردني دامودةزطاكاني دةسةلآت و كؤمةلَطا لةلايةن حيزبةوة.

9ـ ليَكجياكردنةوةو  ثاراستني سةربةخؤيي هةرسيَ دةسةلآت ( ياسا دانان, جيَبةجيَكردن, دادوةري).

10ـ بنةبرِكردني تيرؤرو ريسواكردني هةموو شيَوازةكاني, تيَكؤشان لةبةرامبةر ثيَشيَلكاري مافةكاني مرؤظ دةكات.

11ـ  دةستةبةركردني مافي طةرِانةوةى ئةو هاولآتية ئيَراقيانةي كةبةزؤرة مليَ لة زيَدي خؤيان دةركراون وةك كوردي فةيلي, ئاوارةكاني كةركوك و خانةقين و مةندةلي و شةنطال.

12ـ ثابةندبوون بة ثرةنسيثي سةروةري ياساو يةكساني لةبةردةميدا بةبيَ جياوازي.

13 ـ ثشتطيريكردن لةخةباتي ئيَزيدي, كاكةيي و صابئيةكان بؤ دةستةبةركردني مافة ئاييني و كولتوورييةكانيان.

14ــ بةهيَزكردني ثةيوةندي لةطةلَ سةرجةم هيَزو ثارت و ريَكخراوة ديموكراتخوازةكاني سةر طؤرةثاني ئيَراق.

15ـ ثيَشخستني ثةيوةندي لةطةلَ ثارت و بزوتنةوة ديموكراتخوازةكاني ناوضةكة و هاوكاري كردن لة ثيَناو ضارةسةركردني كيَشةي فةلةستين ـ ئيسرائيل, كيَشةي كورد لة ناوضةكةو هةروةها كيَشةي نةتةوةيي و ئايني و مةزهةبيةكاني هةريَمةكة.

16ـ  ثشتطيريكردني هةولَ و كؤششي نةتةوة يةكطرتووةكان و هيَزةكاني هاوثةيمان و سةرجةم ئةو ريَكخراوة ثسثؤرانةي ضالاكي مرؤيي و خزمةتطوزاري لة ئيَراقدا ئةنجامدةدةن.

17ـ تيَكؤشان لة ثيَناو قةدةغةكردني بةرهةمهيَنان و بةكارهيَناني ضةكي كيمياوي و بايةلؤذي و كؤنترؤل كردني وزةى ئةتؤمي.

8 ـ ثشتطيريكردن لةو كةس و خيَزانة ئاوارانةي كة لة ئيَراقدا نيشتةجيَن, بؤ وةرطرتني رةطةزنامةي ئيَراقي.

 

 

ثيَنجةم: ئامانجةكان لةبواري ريَكخراوة ديموكراتيةكان و

ثيَشخستني بةرِيَوةبةرايةتي كؤمةلَطاي مةدةني.

لةسةر ئةوبنةمايةي كةسيستةمي ديموكراتي و ثيَشكةوتني ديموكراتي طريَدراوي ضالاكي طةلة, لة شويَنيَك ضالاكي جةماوةرى بووني نةبيَت ديموكراتي تيَيدا طةشة ناكات. هةربؤية دةرطا ئاوةلآكردن لةبةردةم ضين و تويَذةكاني كؤمةلَطا بؤ بةريَكخراو بونيان لةنيَو كؤمةلَطايةكي مةدةنيدا مةرجيَكي سةرةكيية. بيَطومان ئةمةش لةريَي ثةيرِةو كردني سياسةتي ديموكراتيانةوة مةيسةر و فةراهةم دةكريَت. تيؤري طؤرةثاني سيَيةم وةك تيَزيَكي نويَي كؤمةلَطاي مةدةني, طونجاوترين مؤديَلة كة وةلآمي ئةو بن بةستبوون وبيَضارةيي و بيَ مافي و  ثيَشيَلكاريانة بداتةوة كة لةمياني بووني دةولَةتي كلاسيك و كؤمةلَطاي باودا دووضاري ضين و تويَذةكان بؤتةوة.

   لةم واتايةدا ريَكخستني كؤمةلَطا بةشيَوةيةك كة لةذيَر فشارو ثالَةثةستؤي دةولَةتدا نةبيَت و لة ذيَر فةرمان و داخوازية نارةواو نابابةتيةكاني كؤمةلَطاشدا نةبيَت, مةرجي لة ثيَشنةي ديموكراتيزة بووني كؤمةلَطاية. لةسةر ئةم بنةماية ث. ض. د. ك تيَدةكؤشيَت بؤ ئاواكردني بةريَوةبةرايةتي جةماوةرى و ديموكراتي لةسةرجةم شارو شارؤضكةو طوندةكاندا, لةم ثيَناوةشدا:

 1ـ هاوكاري كردن و ثشتطيريكردني هةموو ضين و تويَذةكاني نيَو كؤمةلَطا بؤ بةريَكخراوبوون.

 2ـ هةولَدان بؤ ئاواكردني بةرِيَوةبةرايةتي كؤمةلَطاي ديموكراتي لةسةر ئاستي شارو شارؤضكةو طوندةكان كة نويَنةري هةموو ضين و تويَذ و نةتةوة و ئايين و ثارت و ريَكخراويَكي تيَدا بيَت و ئةم خالَة لة دةستووريشدا جيَبطريَت.

 3ـ كاركردن بؤ دةركردني ياسايةك كة بتوانيَت ئازادي ريَكخراوبوون ضالاكي نواندن لةضوارضيَوةي ثيَوانةكاني ديموكراتيدا فةراهةم بكات.

 

شةشةم: ئامانجةكان لةبواري تيَكؤشاني رةطةزيدا

    لة ئيَراقدا سيستةم بةو رادةيةي كة كؤمةلَطاي بيَ ئيرادةو بيَضارة كردبوو, دووئةوةندة ذني لةراستي ذيان دوور خستبؤوة و لةذيَر ناوي ناموس و ثيَوانة بةسةر ضووةكاني كؤمةلَطادا لةهةموو مافةكاني ذيان و تيَكؤشاني بيَبةش كردبوو. ث. ض. د. ك بةدةرك كردن بةم راستية و لةسةر ئةو بنةمايةي كة ذن ثيَشةنطي تيَكؤشاني ديموكراتية و تايبةتمةنديةكاني ذن و ديموكراتيةت لةطةلَ يةكدا يةكانطير دةبن, طرنطي بة تيَكؤشاني ئازادى ذن دةدات و بةو دروشمةي( وةرضةرخاني ديموكراتي لة ئيَراقدا بة تيَكؤشاني ئازادي ذندا تيَثةرِ دةبيَت) ياخود ( بةبيَ هاوسةنطي نيَوان ذن و ثياو بةرقةرار بووني سيستةميَكي ديموكراتي مةحالَة) ثةرة بةتيَكؤشاني خؤي دةدات. لةسةر ئةم بنةمايةش كاردةكات بؤ :

 1 ـ طةرةنتيكردني مافي ذن لةضوارضيَوةي دةستورى نويَي ئيَراقدا, كة هاوتايي ذن و ثياو لة ماف و ئةركدا بةبنةما وةربطيردريَت.

 2 ـ جيَطرتني ذن لةدامودةزطاكاني دةولَةتدا( حكومةت, ثةرلةمان، دادوةرى) بةريَذةيةك كة لة 40%  كةمتر نةبيَت.

 3 ـ راستكردنةوةى ئةو بةندة ياسايي و دةستوريانةي باري كةسايةتي كة هاوتايي ذن و ثياوي تيَدا لة بةرضاو نةطيراوة.

 4 ـ نةهيَشتني بنةماو شويَنةوارةكاني زهنيةتي ثياوسالارى, ئةو زهنيةتةي كة باوةرِي بة ذن نيية, بضووكي دةبينيَ و تةنيا وةك نامووس سةيري دةكات.

 5 ـ ريَطة طرتن لةو نةريتةي كةذن دةكات بةكالآو سةوداي لةسةردةكات, هةروةها نةريتي ذن بةذن, شيربايي, طةورة بةبضووك,بةزؤربةشودان و فرة ذني ئةمةش بةشيَوةيةك لة دةستووردا جيَبطريَت.

 6 ـ ريَطرتن لة ثيَكهيَناني خيَزان لةخوار تةمةني 18 سالَييةوة.

 7ـ ثاراستني مافي ذن لة دامودةزطا رةسميةكاندا لةكاتي دووطياني و مندالَبووندا.

 8 ـ ثيَشخستني ئاستي وشياري ذنان و ثشتطيريكردنيان بؤ بنيادناني كؤمةلَةو ريَكخراوي تايبةت بة خؤيان.

9 ـ ثشتطيريكردن لةهةولَةكاني دامةزراندني وةزارةتيَكي تايبةت بة كاروباري ذنان.

 

حةوتةم: ئامانجةكان لةبواري ذينطةدا

  لةرؤذطاري ئةمرؤماندا يةكيَك لةئةركة سةرةكيةكاني كؤمةلَطاي مرؤظايةتي ثارستني ذينطةية, بةتايبةتيش لةئةنجامي ئةو تيَكدان و خراثةكاريانةي بةسةر ذينطةدا هاتووة, ئةطةر ريَطري ليَنةكريَت و ريَطاضارةي طونجاوي بؤ دانةنريَت, ئةوا هةرةشةيةكي جديية بؤسةر ئايندةي مرؤظ. لةم ضوارضيَوةيةدا ث. ض. د. ك ثاراستني ذينطة بةمةسةلةيةكي ذياني دةبينيَ و بؤئةوةش تيَدةكؤشيَت:

1 ـ دروستكردني هاوسةنطي لةنيَوان مرؤظ و ذينطةدا, بةشيَوةيةك كة ثاراستني سروشت و ذينطة مسؤطةر بكات.

 2ـ ثاراستني دارستانةكان و قةدةخةكردني راوي ثةلةورو طيانةوةري كيَوي و ماسي لةوةرزي زاوزيَدا.

 3 ـ كاركردن بؤ نةهيَشتني ضةكي بايؤلؤذي, كيميايي و ئةتؤمي.

4 ـ سنورداركردني ئةو ثرؤذة ثيشةسازيانةي كة كاريطةري خراثيان لةسةر ذينطة هةية.

5 ـ ثاككردنةوةي زةويية مين ريَذكراوةكان.

 

هةشتةم: ئامانجةكان لةبواري تيَكؤشاني لاوان و خويَندكاراندا

ث. ض. د. ك لاوان و خويَندكاران وةكو داينةمؤي طؤرِاِنكاري و جوولآنةوة جةماوةرييةكان دةبينيَ. لةسةر ئةو بنةمايةي كة لاوان و خويَندكاران ئةو نةوةيةن كة هةميشة لة نويَطةري و داهيَنان دةطةرِيَن و هيواو خةيالَ و ئامانجيان زؤرةو ئاييندةي كؤمةلَطاش بةندة بةو ئاستة وشياريةي كة ئةوان ثيَيدةطةن, بؤية ث. ض. د. ك طةياندني تويَذي لاوان و خويَندكاران بةو ئاستةي ثيَشةنطايةتي لة ديموكراتيزةبووني كؤمةلَطاي ئيَراق بكةن, وةك ئامانجيَكي طرنطي خؤي دةبيَنيَ. هةروةها لةسةر ئةو بنةمايةي خويَندكاران و لاوان لة ئيَراقدا و لةذيَر سايةي رذيَمي بةعسدا بة هةموو شيَوةيةك لةذيَر فشاردا بوون و نةيان توانيوة طوزارشت لةخؤيان بكةن و لة سادةترين مافةكانيان بيَبةريبوون و لةهةر ضين و تويَذي‍َكي ديكة زياتر كةوتنةبةر رقي رذيَمي بةعس, بؤية ئةم دوو تويَذة دةتوانن شانبةشاني ذنان ببنة هيَزيَكي سةرةكي ثيَشةنط لة بونيادناني ئيَراقيَكي ديموكراتدا. لةسةر ئةم بنةمايةش ث. ض. د. ك تيَدةكؤشيَت بؤ :

 1 ـ بةرزكردنةوةي ئاستي هؤشياري لاوان و خويَندكاران و ثشتطيري ريَكخراو بوونيان دةكات. تابتوانن لةريَيةوة داكؤكي لة مافةكاني خؤيان بكةن و رؤلَي ئاكتيظ ببينن لة ئاراستةكردني كؤمةلَطادا.

 2 ـ طرنطي دان بة ئاواكردني بنكةي رؤشنبيري و زانستي و هونةري و وةرزشي.

 3 ـ ضاككردني باري طوزةراني لاوان و خويَندكاران و زامنكردني ئاييندةيان.

 4 ـ دةركردني ياسايةك تا كوَمةكي ئةو لاوانة بكات  كة دةخوازن خيَزان ثيَكةوة بنيَن.

 

نؤيةم: سةبارةت بة سوثا

بووني سوثا وةك ئامرازيَكي ثاراستني طةل و نيشتمان و سةروةرييةكاني ثيَويستيةكة, لةمة زياتر بةكارهيَناني بؤ ئامانجي ديكة كة ثرةنسيثةكاني مافي بةرطري رةوا دةرباز بكات, زيَدةرِؤيية و طوزارة لة بةرذةوةنديخوازي و شةرِخوازي دةكات. رذيَمي بةعس بيَ سنوور سوثاي بؤ مةرامة تايبةتي و تاكرِةوييةكاني خؤي بةكاردةهيَنا, سوثاي كردبووة هيَزيَكي سةركوتكةري طةلي ئيَراق و طةلاني ديكة, هةروةها فاكتةريَكي سةرةكي دارووخاني ئابووري ئيَراق بوو. بؤ دووبارةنةبوونةوةى ئةم رةوشة و لة ثيَناوي ئةوةى سوثا ئةركة طةوهةريةكاني خؤي ثيَك بيَنيَ, ث. ض. د. ك تيَدةكؤشيَت بؤ زامن كردني سةرلةنويَ ريَكخستنةوةى بةشيَوةيةكي هاوضةرخانة بؤئةم مةبةستةش:

1 ـ سةرلةنويَ ريَكخستنةوةى ئيَراق و داناني كةساني شارةزاو نيشتماني لةنيَو بةريَوةبةرايةتي سوثادا كة ثلةكاني ئةفسةريان بة طويَرةي ياساي سةربازي بةدةستهيَناوة.

 2 ـ جياكردنةوةى سوثا لة دةسةلآتى بةريَوةبردن و دياريكردني ئةركةكاني بةوةى كة هيَزيَكي ثاراستني طةل و نيشتمان و سةروةري ئيَراقة لةسةر بنةماي مافي بةرطري رةوا, هةروةها دياريكردني ئةوةى كة سوثا مافي برِيارداني نةبيَ سةبارةت بة شةرِ يان ئاشتي. ئةمانةش بةشيَوةيةك بيَت كةلةنيَو دةستووردا جيَبطريَت.

 3 ـ فةرمانداراني سوثا  مافي سياسةت كردنيان نةبيَت, واتة مافي ئةوةيان نةبيَت كةببنة ئةندامي ثارتي سياسي.

 4 ـ سوثا بةتةكنؤلؤذياو ضةكي مؤديَرن نويَ بكريَتةوة.

 5 ـ بةهيض شيَوةيةك سوثا دةست لةكاروباري ناوخؤي ولآت وةرنةدات و سنووري ولآت دةرباز نةكات. 

6 ـ سةربازي بةزؤر نةبيَت و بة خواست بيَت.

7 ـ بضووككردنةوةى سوثاو ذمارةي سوثا بةطشتي 100 هةزار تيَثةرِ نةكات.

 8 ـ كردنةوةى خوولي ثةروةردةي رووناكبيري و جيهانبيني و زانستي بؤ سةربازو ئةفسةرةكان.

 

دةيةم: ئامانجة ئابووري و داراييةكان

ئيَراق ولآتيَكي دةولَةمةندة لةرِوي ئابورييةوة, ساماني سروشتي زؤري هةية, بةلآم بةهؤي ئةو سياسةتةي كة لةلايةن رذيَمي بةعسةوة بةرِيَوة دةبرا, ئابووري ئيَراقي خستة خزمةت ضةندين شةرِي نةخوازراوةوة, طةلي ئيَراق رووبةرووي نةهامةتي و نةداري بووةوة. بؤ زالَبوون بةسةر ئةم بارودؤخةدا و سةرلةنويَ بونيادنانةوةي ذيَرخاني ئابووري ئيَراق ثيَويستة سياسةتيَكي  كراوةى ئابووري ثةيرةو بكريَت, كةتيايدا كةرتي تايبةتي و طشتي و كةرتي هاوبةش دةرفةتي خؤ ثيَشخستنيان هةبيَت و لةطةلَ ئةمانةدا كاربكريَت بؤ:

 1 ـ ثةيرةوكردني سياسةتيَكي ئابووري كراوة تا بةثشتبةستن  بةساماني خؤمالَي و سةرمايةي دةرةوة ئابووري ولآت ببوذيَتةوة.

 2 ـ كاركردن بؤ لابردني ئةو قةرزو قةرة بووانةي بةهؤي رذيَمي رابردووةوة  كةوتوونةتة سةر ئيَراق.

3 ــ بايةخ و طةشة ثيَدان بة بةرهةمهيَناني نةوت.

4 ــ بايةخ و طشةثيَداني ثيشةسازي ثترؤكيمياوي.

5 ــ بةكار هيَناني ساماني نةوت بؤ ثيَشخستني ثيشةسازي هةمةجؤر.

 6 ـ رةخساندني دةرفةتي كار بؤ بيَكاران و خستنةطةرِي هيَزي كار.

 7 ـ بووذانةوةى كةرتي كشتوكالَ ئةويش بةئةنجامداني ليَكؤلَينةوةى ثيَويست سةبارةت بة زةوى و دةركردني ياسايةك كة مافي جووتيارو خاوةن زةوي بثاريَزيَت و بةهؤيةوة بةرهةمي كشتوكالَي زيادبكات و ئاسايشي خؤراك بةدي بيَت.

 8 ـ سوود وةرطرتن لة سامان و بةرووبومي ئاوي و دروستكردني بةنداو و جؤطةي ئاوديَري لة ثيَناوي زيادكردني بةرهةمي ئاويي و زةوى بةراودا.

 9 ـ بايةخدان بة ثاراستني كشتوكالَي و ئاميَرة نويَيةكاني بةرهةمهيَنان.

 10 ـ بايةخدان بة بةرووبومي رووةكي و ساماني ئاذةلَ .

 11 ـ خستنة كارو ثةرةثيَداني ئةو كارطانةى كةهةية و دابينكردني كةلوثةلي يةدةك و كةرةستةي خاو بؤيان.

 12 ـ دامةزراندني ثرؤذةي ثيشةسازي ( سووك و قورس) و هانداني ثيشةسازي ناوخؤ.

 13 ـ طرنطيدان بة سةرضاوةكاني وزةى كارةباو ضاككردن و ثاراستنيان و بونيادناني سةرضاوةى نويَ.

 14 ـ طرنطيدان بة بازرطاني و ضالاككردني .

 

يازدةيةم: ئامانجةكان لة بواري ئاوةدانكردنةوةو نيشتةجيَكردندا

   لةبةرئةوةى ئيَراق بةضةندين شةرِي مالَ ويَرانكةردا تيَثةرِي, يةكيَك لةكارة سةرةكيةكاني بةردةم بةرِيَوةبةرايةتي ئيَراق ئاوةدانكردنةوة و بونيادنانةوةى جيَطة خاثوور كراوةكانة.لةم ثيَناوةدا ث. ض. د. ك كاردةكات بؤ:

 1 ـ ئاوةدانكردنةوةى طوندو شارة خاثوور كراوةكان و ئةو شويَنانةي بةزؤر راطويَزرابوون و ضؤلَكرابوون لة كوردستان و خواري ئيَراقدا.

 2 ـ دؤزينةوةي ريَطاضارةي لةبار بؤ قةيراني نيشتةجيَبوون و لةم ثيَناوةدا دروستكردني خانووبةرة بةشيَوةيةكي بةرفراوان.

 3 ـ لةضوارضيَوةي ثلانيَكي طونجاودا ضارةسةركردني كيَشةي ئةو هاوولآتيانةي بةزؤر لة زيَدي خؤيان دةركراون يان براونةتة سةر مالَ و مولَكي هاوولآتياني ديكة.

 4 ـ لةثيَناو نةهيَشتني جياوازي لةنيَوان شارو طوندةكاندا, دابينكردني خزمةتطوزاري ثيَويست بؤ ناوضة طوندنشينةكان.

 5 ـ دابينكردني بودجةيةكي تايبةت بؤ ئاوةدانكردنةوة.

 

دوازدةيةم: ئامانجةكان لةبواري ثةروةردةو فيَركردندا

بواري ثةروةردةو فيَركردن وةك هةريةكيَك لة بوارةكاني ديكةي ذيان لةلايةن رذيَمي بةعسةوة رووبةرووي لادان و دةستيَوةردان و ثووضكردني ناوةرِؤك و سةثاندني سياسةت و ضةمكي حيزبي بةعس بةسةريدا ببووةوة. هةربؤية لةقؤناخي بونيادنانةوةى ئيَراقدا سةرلةنويَ ثةرةثيَداني ئةم بوارة ئةرك و ئامانجيَكي طرنطة, لةم ثيَناوةشدا ث. ض. د. ك تيَدةكؤشيَت بؤ:

 1 ـ سةرلةنويَ دارِشتنةوةي سيستةمي ثةروةردة, بةشيَوةيةكي وةها كة بتوانيَت ثاشماوةكاني سيستةمي ثةروةردةي بةعس بسرِيَتةوة, هةروةها ضاو بةبةرنامةي خويَندندا بخشيَنريَتةوة بةشيَوةيةك كة لةطةلَ ثيَشكةوتنة هزري و زانستييةكاني سةردةمدا بطونجيَ.         

 2 ـ لة دارِشتن و بةرنامةي خويَندندا تايبةتمةندي نةتةوةكان و ثيَوانة ديموكراسية هاوضةرخةكان بةبنةما بطيردريَت.

 3 ـ خويَندن بؤ هةموو نةتةوةكان بة زماني دايك فةراهةم بكريَت.

 4 ـ طرنطيدان بة كةلةثوورو ميَذووي كوردستان و ئيَراق و ناوضةكة لة سيستةمي ثةروةردةدا.

 5 ـ كاركردن بؤ طةلآلَةكردني ياسايةك كة خويَندن تا دوا قؤناخي ئامادةيي بكات بةناضاري و, هةولَدان بؤ نةهيَشتني دياردةي نةخويَندةواري.

 6 ـ بايةخداني تايبةت بة زانكؤو ثةيمانطاكان و دابينكردني كةرةستةي ثيَويست بؤ تويَذينةوةي زانستي بةدوادا ضوون, ثشتطيريكردن لة خويَندني ثسيؤري لةهةموو بوارةكاندا.

 7 ـ لة زانكؤو ثةيمانطاكان وةرطرتن لةسةر بنةماي خولياو تاقيكردنةوة بيَت, نةك لةسةر بنةماي نمرةى قؤناخي ئامادةيي بيَت.

 8 ـ دابينكردني ثيَداويستي خويَندكاران لة قؤناخةكاني خويَندندا.

 

 9ـ دابينكردني ثيَداويستية تةكنؤلؤذيةكان وةك كؤمثيوتةر و ئةنتةرنيَت بؤ خزمةتي ثيَشخستني خويَندكاران.

 10ـ_دةرفةت رةخساندن بؤ خويَندكاران كة بضنة دةرةوةي ولآت بؤ خويَندن.

11 ـ  طرنطيدان بة دةستةكاني فيَركردن و باشكردني باري طوزةرانيان و هانداني ئةو ثسثؤرة ئيَراقيانةي لة دةرةوةن بؤ هاتنةوةو خزمةتكردن بة ثرؤسةي خويَندن و ثةروةردة.

 

12 ـ ثيَشخستني ثةيوةنديةكي هاوضةرخ و ديموكراسيانة لةنيَوان خويَندكارو مامؤستا, شيَوةيةك كةلة بةرذةوةندي ثةروةردةو فيَربووندا بيَت.

 

سيَزدةيةم: ئامانجةكان لة بواري رؤشنبيري ـ هونةري و راطةياندندا

ثيَشخستني بواري رؤشنبيري و هونةري و راطةياندن و طةرةنتيكردني ئازادي خةباتكردن لةم بوارانةدا و بة مةدةنيكردني ئةم بوارانة فاكتةريَكي طرنط و دةست ليَبةرنةدراوة بؤ  طةيشتن بة كؤمةلَطايةكي ديموكراسي, هةربؤية ث. ض. د. ك ثيَشخستني ئةم بوارانة دةكاتة ئامانجي خؤي و لةم ثيَناوةشدا تيَدةكؤشيَ بؤ:

1- طةلآلَةكردني ياسايةكي تايبةت بة راطةياندن كة ثيَوانة ديموكراتييةكان بة بنةما وةربطريَت و ئازادي رِادةربرين و بلآوكردنةوة و بة دواداضووني رؤذنامةواني دةستة بةربكات.

2- طةلآلَة كردني ياسايةكي تايبةت بة كاروباري رؤشنبيري, هونةري و ئةدةبي كة لةطةلَ ثيَوانةكاني ئةم سةردةمة طونجاو بيَت و ثيَطةي كؤمةلآيةتيان باش بكات.

3- هاوكاريكردن و ثيَشخستني كؤمةلَةي رِؤشنبيري و هونةري و ئةدةبي و ضالاكييةكانيان.

 

ضواردةيةم: ئامانجةكان لة بواري ثةيوةندي و طةياندندا

سةرلةنويَ ريَكخستنةوة و ثةرة ثيَدان و هاوضةرخ كردني ثةيوةندي و طةياندن بؤ خزمةتطوزاري طشتي ئةركيَكي بايةخدارة بؤ طةيشتن بة كؤمةلَطايةكي هاوضةرخانة. بؤية ث. ض. د. ك بة ئامانجي خؤي دةبينيَ تيَبكؤشيَت لة ثيَناو:

1-دابينكردني تةكنيك و ئاميَر و ويَستطةي ثةيوةندي نويَ كة ثةيوةندي و طةياندن بطةيةنيَتة ئاستيَكي باش.

2-بايةخدان بة هؤكارةكاني طواستنةوةي خةلَك و كةلوثةل.

3-طرنطيدان بة ريَطاوبان و ثردو تونيَلةكان و ضاككردنةوة و ثةرةثيَدانيان.

4-ضاككردنةوة و بةرفراوانكردني تؤري هيَلَي ئاسن بة طويَرةي ثيَوانةكاني سةردةم.

5-دروست كردني فرؤكةخانة لة ناو ئةو ثاريَزطايانةي كة فرؤكة خانةيان نييةو نويَكردنةوةي ئةو فرؤكةخانةي كة هةن.

      

ثانزةدةيةم: ئامانجةكان لة بواري شارةواني و طةشت و طوزاردا

طةيشتن بة سيستةميَكي شارةواني  بة طويَرةي ئةزموون و ثيَوانة هاوضةرخةكان و رزطاركردني دةزطايةكي بايةخداري بةم رةنطة لةو بلآوبوون و بيَ بايةخيةي لةكاتي رِذيَم تيَيداية ئةركيَكي دةست ليَبةرنةدراوة. هةروةها ثةرةثيَداني بواري طةشت و طوزار و ثاراستني ذينطة لةو خراثةكاري و هيَرشانةي رووبةرووي  بؤتةوةو خةباتكردن بؤ طةشةثيَدان و خاوةنداريَتي لةم بوارانةدا مةرجيَكي سةرةكي قؤناخي بونيادنانةوةي ئيَراق و بانطةشةي ديموكراتخوازي و بةرزراطرتني ثرةنسيثي هيَلَي شارستاني نويَية, بؤية ث. ض. د. ك لة ثيَناو ثةرةثيَداني ئةم بوارانةدا تيَدةكؤشيَ بؤ:

1-سيستةمي شارةواني سةرلةنويَ ريَكبخريَت و طرنطي ثيَبدريَ و ثيَداويستي ئاميَرو تةكنيكي مؤديَرني بؤ دابين بكريَت.

2-ئةنجوومةني شارةوانيةكان ئاكتيظ بكريَن و ياساي شارةوانيةكان سةرلةنويَ دابرِيَذريَنةوة.

3-سةرؤك و ئةنجوومةني شارةواني ضوار سالَ جاريَك هةلَبذيَردريَت.

4-طرنطيدان بة جوانكاري و سيماي شارو شويَنة طةشت و طوزاريةكان و شويَنةوارة ميَذووييةكان

 

شانزةةيةم: ئامانجة تةندروستي و كؤمةلآيةتييةكان

لةثيَناو طةشةثيَداني بواري تةندروستي و ثةرةثيَداني لايةني كؤمةلآيةتي كة لةطةلَ ثيَشكةوتنةكاني سةردةم و كولتووري ديموكراسي هاوضةرخ لةنيَو كؤمةلَطادا بطونجيَ, ث. ض. د. ك تيَدةكؤشيَت لةثيَناو:

1- طرنطي بدريَت بة زيادكردني كاديري ثزيشكي و ثيَداويستيية ثزيشكييةكان و نةخؤشخانة و بنكة تةندروستييةكان, ثيَشخستني ئاستي خزمةتطوزاري تةندروستى لة هةموو شارو شارؤضكةو طوندةكاندا.

2- طرنطي بة ثيشة سازي دةرمان بدريَت.

3- ضاوديَري مندالَ بكريَت و كارثيَكردنيان قةدةخة بكريَت.

4- بايةخ بة ثيروثةككةوتة بدريَت و مةلَبةندي بةخيَوكردن و ضاوديَري كؤمةلآيةتيان بؤ دروست بكريَت.

5-بازرطاني ماددة بيَ هؤشكةرةكان (موخةدةرات) قةدةخة بكريَت.

6-لةطةلَ ثيَشخستني نةخؤشخانةي تايبةتدا طرنطي بدريَت بة كةرتة طشتييةكان.

7 ـ لة راطةياندنةكاندا طرنطي بة باري تةندروستي كؤمةلآيةتي بدريَت و هؤشياري تةندروستي ثيَش بخريَت.

8-بةرهةمهيَناني ميوة نائاساييةكان, خؤراكة هؤرمؤنيةكان و زانستي جينؤلؤذيا بخريَتة ذيَر ضاوديَرييةوة.

9-سنووردانان بؤ ذمارةي مندالَ لةناو خيَزاندا.

 

 

حةظدةيةم: ئامانجةكان لةبواري ئايين و باوةرِيدا

  نةبووني ئازادي بيرءباوةرِ و بةكارهيَناني بؤ بةلارِيَدا بردني كؤمةلَطاو ناكؤكي دروستكردن و دؤطما نزيكبوون لة مةسةلة ئايينيةكان كارةكتةريَكي سةرةكي ذيَمي بةعس بوو, هاوكات كؤمةلَطاش بةهؤي رؤضووني بةنيَو ثيَوانةو نةريتة كلاسيكة ئايينيةكان هةناسةي ثيَشكةوتن و هاوضةرخ بووني تيَدا برِاوة. لةم ثيَناوةدا ث. ض. د. ك تيَدةكؤشيَت بؤ:

 1 ـ دةركردني ياسايةكي نويَ سةبارةت بة ئايين و بيروباوةرِ كةمافي هةر تاكيَك و هةموو ئابين و ئايينزايةك لةئيَراقدا بةهاوتايي بثاريَزيَت. بةثةيرةو كردني ريَورةسمي ئايين و دةستةبةركردني ليَكؤلَينةوةي زانستيانةي ئايين.

 2 ـ طرنطيدان بةشويَنة ئايينية ثيرؤزةكان و بوذانةوةيان.

 3 ـ هةولَدان بؤ ليَك نزيك كردنةوةى ئايين و مةزهةبةكان لةيةكتري و ثيَشخستني ديالؤطي نيَوانيان بة ئامانجي دروستكردني سةنتيَزيَكي ئاييني.

4 ـ نوذةنكردنةوةى ناسنامةي ئايين, ئةمةش بةئةنجامداني ريفؤرمي ئاييني كة لةطةلَ ثيَشكةوتنةكاني ئةمرؤي دونياو ثيَوانةى شارستاني هاوضةرخدا يةكانطير ببيَتةوة.

 

هةذدةيةم: ئامانجةكان لة بواري ماف و ياسادا

    ثيَشيَلكردني سةروةري ياساو دةستيَوةردان لةم بوارة طرنطة و نةبووني وشياري دادوةري, يةكيَكة لةو دياريدةو كيَشةو طرفتة سةرةكيانةي كة كؤمةلَطاي ئيَراقى لةسةردةمي رذيَمي بةعسدا  دووضاري نائارامي و بيَ مافي كردبووةوة. بؤية لة ثيَناو طةرةنتي سةربةخؤيي ئةم بوارة طرنطة و داواكردني ياسايةكي هاوضةرخانة لةبواري دادوةريدا ث. ض. د. ك تيَدةكؤشيَت بؤ:

 1 ـ زامنكردني سةربةخؤيي دةزطاي دادوةري.

 2 ـ ئاواكردني خويَندنطايةكي تايبةت كةسةر بةدادطاي بالآ بيَت بؤ ثيَطةياندني دادوةرو داواكاري طشتي.

 3 ـ طرنطيدان بة ذوورى ثاريَزةران و ثيَشخستني بةرنامةي تايبةت بةم بابةتة لةثيَناو ثيَشخستن و ثةرةثيَداني دةسةلآتي ياسا.

 4 ـ كاركردن بؤ طةلآلَة كردني ياسايةك كة دادوةر و  داواكاري طشتي بؤيان نةبيَت ببنة ئةندامي هيض ثارتيةكي سياسي.

5 ـ طرنطيدان بة ثةروةردةي دادوةري لةثيَناو ثيَشخستني وشياري  دادوةري و مافثةروةري و ياسايي لة نيَو هاوولآتياندا.

 

 

ثةيرةوى ناوخؤ

بةشي يةكةم: ريَسا طشتييةكان

1ـ ناوى ثارتى: (ثارتى ضارةسةرى ديموكراتي كوردستان)ة, كورتكراوةكةى( ث.ض.د.ك)ية.

 2ـ ئارِمى ثارتى: زةمينةيةكى سةوز لة ناوةرِاستدا خؤريَكى زةرد لةناو خؤرةكةشدا ئةستيَرةيةكى سوور هةية.

3ـ ئامانجى ثارتي: سرِينةوةى هةموو شويَنةوارةكانى سيستةمى ئؤتؤكراتى و ثاشماوةكانى, ضارةسةركردنى ثرسي كوردو طةلانى ئيَراق لةسةربنةماى ئيَراقيَكى ديموكراتي فيدرالَ، مافي ضارةي خؤنووسين بؤ طةلي كوردستان, هةروةها كؤتاييهيَنان بة ثاشماوةكانى كؤنةثةرستى و دةرةبةطايةتى, بونيادنانى تاك و كؤمةلَطايةكى ئازادو ثيَشخستنى دامودةزطا كؤمةلآيةتى و ديموكراسيةكان, ضارةسةركردني كيَشةي رةطةزي ذن لةسةربنةماي ثيَوانة و ثرةنسيثة هاوضةرخةكان. ثشتيوانيكردنى ضارةسةرى كيَشةى كورد لة ثارضةكانى ديكةى كوردستان لةسةر بناخةى يةكيَتى ئازادانةو  لةضوارضيَوةي فيدراسيؤنى ديموكراسي رؤذهةلآتى ناوةراست كة دةبيَتة بنةماى ضارةسةرى بؤ كيَشة ميَذوويية هةلَواسراوةكانى ئةم ناوضةية. تيَكؤشان لة ثيَناو بنةبرِكردني هةموو جؤر و شيَوازةكاني تيرؤر، هةنطاونان بةرةو كؤمةلَطايةكى ديموكراسي و ئيكؤلؤذي، وةكو بةشيَك لةمرؤظايةتى ثيَشكةتووخواز. ئةم ئامانجانةش لةثرِؤطرامدا بةضرِو ثرِي دةستنيشان كراوة.

 

بةشي دووةم : ئةنداميَتي ثارتي

   1ـ ئةندامى ثارتي: هةر كةسيَك هيَلَي شارستانى ديموكراتي, بةرنامةو ثةيرِةوى ناوخؤي ثارتي ثةسةندبكات, هةروةها باوةرِى ثيَبكات و لة ذياندا بةرجةستةى بكات, خؤي بةرثرس ببينيَ بؤ ثراكتيزةكردنى, بةطويَرةى تواناى خؤي بةشداري لةكاري ريَكخستنيدا بكات و ثشتطيري ماددى و مةعنةوى بدات ئةندامى ثارتيية.

  

  2ـ تايبةتمةندييةكانى ئةندام:

  أ ـ خؤشةويستييةكى مةزنى هةية بؤ طةل و نيشتمانةكةى.

 ب ـ هةولَدةدات بؤ طةيشتن بةئاستي زانابوونيَكى ميَذوويي و جوطرافي و رؤشنبيري فراوان.

 ج ـ  باوةرِى بةريَبازى شارستاني ديموكراتي و ئايديؤلؤذياي رزطارى ذن هةية.

 د ـ لةبةرامبةر هةبوون و مافي بةرامبةرةكةى ريَز نيشاندةدات.

ه ـ  طرنطييةكى زؤر بةزانست دةدات.

 وـ  لةذياندا سادةو دلَنزمة.

 ز ـ ثيَوانةكانى كارى بةكؤمةلَ و بةشدارى ديموكراسيانة بةبناخة دةطريَ.

 ح ـ دةستثيَشخةر و خولقكارةو بةشيَوةيةكى بةرنامةريَذي كاردةكات.

 ع ـ حةز لة سرءشت دةكات و دةيثاريَزيَت و خؤشةويستييةكي مةزني بؤ مرؤظايةتي هةية.

 غ ـ دةسرِِؤيي ثارتي بؤ بةرذةوةندي تايبةتى خؤي بةكارناهيَنيَت.

     3ـ ئةركةكانى ئةندام:

 أ ـ  لةثيَناوى دامةزراندنى كؤمةلَطايةكى ديموكراتي ـ ئيكؤلؤذيدا تيَدةكؤشيَت.

 ب ـ خةباتكردن بةورةيةكي بةرزةوة لة ثيَناوى ثراكتيزةكردنى ريَبازى ثارتي و ثيَكهينانى ئةو ئامانجانةى كة لة ثرِؤطرامدا هةية.

 ج ـ  بةها ماددي و مةعنةويةكانى ثارتي دةثاريَزيَت و, داكؤكى لةبةرذةوةندي طةل و هيَزة ديموكراسيةكان دةكات.

د ـ لةبةرامبةر جياوازكاري لةبواري رةطةز, زمان, ئايين, نةتةوة, نةذاد, ئةتنيك تيَدةكؤشيَت.

ه ـ لة ئؤرطانيَكي ثارتي شويَني خؤي دةطريَت و مانطانة ئابوونةي خؤي دةدات.

و ـ  لة دذي تيَرِوانينى تةسكى ثارتايةتى و شؤظيَنيزمى تيَدةكؤشيَت و, وةك تيَكؤشةريَكى ديموكراسي طةردوونى هةلَسوكةوت دةكات.

  4 ـ  مافةكانى ئةندام:

 أ ـ مافي هةلَبذاردن و خؤ ثالآوتني لةهةموو ئاستةكاندا هةية.

 ب ـ تيَرِوانينى خؤي بؤ هةموو بابةتةكان ديارى دةكات, لةثيَناوى دةرخستنى برِياردا بةشدارى لة طفتوطؤكانى ناو ثارتى دةكات.

 ج ـ لةزمينةي ريَكخستندا مافي رةخنةكردن و ثيَشنياري هةية.

 د ـ  لةبةرامبةر هةر رةخنةو تؤمةتباريةك لةضوارضيَوةى ياساو ريَساي ثارتيدا بؤي هةية خؤي بثاريَزيَت.

 ه ـ لةناو ثارتيدا لةهةموو ئاستةكاندا سوود لةتواناى ثةروةردة كردن وةردةطريَت.

 و ـ مافي دةست لةكار كيَشانةوةي هةية.

 

     5 ـ بةئةندامبوون و دوور كةوتنةوة:

 أ ـ ئةوةى دةيةويَت ببيَتة ئةندام بةنووسراوةيةك ئةم داواية ثيَشكةش بةئؤرطانيَكي ريَكخستني ثارتي دةكات، لةماوةى يةك مانطدا ثيَويستة وةلآمى بدريَتةوة. ئةوةي ثةسندكرا ثيَويستة بةشيَوةيةكى نووسراو وةلآمى بدريَتةوة, ئةطةر ثةسنديش نةكرا دةتوانيَت لة ئؤرطانيَكى بلَندتر نارةزايي خؤي دةرببرِيَ.

 ب ـ هةر ئةنداميَك دواي ئاطاداركردنةوةي ئةو ئؤرطانةي كة ثيَوةي طريَدراوة، دةتوانيَت لةرِيزةكاني ريَكخستن دةربكةويَت.

 

بةشي سيَهةم: ثةيكةرى ريَكخستن

    1 ـ كؤنطرة:

  بةرزترين ئؤرطانى برِياردانى ثارتيية, هةر دوو سالَ جاريَك كؤنطرة دةبةستريَت. ئةنجوومةنى بةريَوةبةرايةتي ثارتي دةتوانيَت داواي كؤنطرةي ئاوارتة بكات بةرِةزامةندى 2/3 ئةندامةكاني.لةسةر داواي سةرؤكى ثارتي و برِياري 2/3 ئةندامانى ئةنجوومةني بةريَوةبةراتي ثارتي دةكريَت بؤ ماوةى سالَيَك كؤنطرة دوا بخريَت.

    هةموو ئؤرطانةكاني ثارتي لة ناوةوة و دةرةوةي ولآت لة ئاستي شار، قةزا، شارؤضكة و طوندةكاندا بؤيان هةية بةطويَرةي ذمارةى ريَكخستنةكانيان لة كؤنطرةدا بةشدار ببن و ريَذةى ئةم بةشداربوونةش طريَدراوى ذمارةي ئةندامانى ريَكخراو و ئاستي ثيَشكةوتنيةتي و ئةمةش لةلايةن ئةنجوومةنى بةريَوةبةرايةتي ثارتيةوة دةستنيشان دةكريَت. ئةنداماني ئةنجوومةنى بةرِيَوةبةرايةتي ثارتي وةك ئةندامي ئاسايي لة كؤنطرةدا بةشداري دةكةن.

   كؤنطرةى ثارتي بؤي هةية ثرِؤطرام و ثةيرِةوى ناوخؤى ثارتى ثةسند بكات. ياخود بيطؤرِيَت. ضالاكي و تيَكؤشانى ثارتى هةلَدةسةنطيَنيَ و سياسةتةكانى ثارتي بةطويَرةى قؤناخ ديارى دةكات.

     2 ـ كؤنفرانسي طشتي:

   كاتيَك برِياري سياسي طرنط ثيَويست بوو, ئةطةر كؤنطرة نةبةسترا ياخود تواناي سازدانى نةبوو, كؤنفرانسي طشتي ثارتي ئةنجام دةدريَت. كؤنفرانس لةسةر داخوازي ئةنجوومةنى بةريَوةبةرايةتي ثارتي ثيَكديَت و رةوشي سياسي هةلَدةسةنطيَنيَ و برِياري ثيَويست دةدات, بةلآم ناتوانيَ ثرِؤطرام و ثةيرِةوي ناوخؤي ثارتي بطؤرِيَت و ئةنجوومةني بةريَوةبةرايةتي ثارتي هةلَبذيَريَت. جطة لةمة ئةطةر رةوشيَكي نائاسايي روونةدات ريَكخراوةكاني ثارتي دةتوانن سالآنة كؤنفرانسي خؤيان ئةنجام بدةن.

 

   3ـ  ئةنجوومةني بةرِيَوةبةرايةتي ثارتي :

  ئةنجوومةني بةرِيَوةبةرايةتي ثارتي لةلايةن كؤنطرةوة هةلَدةبذيَريَت ذمارةيان بة سةرؤكةوة 31 ئةندامة. بةرزترين ئؤرطاني برِيارداني ثارتيية لةنيَوان دوو كؤنطرةدا, راثؤرتي خؤي دةدات و لةبةرامبةريدا بةرثرسيارة, سةرؤكي ثارتي لةهةمانكاتدا سةرؤكي ئةنجوومةنى بةرِيَوةبةرايةتي ثارتيية, كارةكاني ئةنجوومةني بةرِيَوةبةرايةتي ثارتي لةلايةن مةكتةبي سياسييةوة بةرِيَوة دةبريَت و ريَكدةخريَت. لةهةمانكاتدا ئةنجوومةني بةريَوةبةرايةتي ثارتي ضاوديَري كارةكاني سةرؤك و مةكتةبي سياسي دةكات و بةرثرسة لة دارِشتني سياسةتي ثارتي لةنيَوان دوو كؤنطرةدا، هةروةها بةرثرسة لةبةرِيَوة بردن و ريَكخستنى ضالاكييةكانى ثارتي و ثراكتيزة كردن و ثيَكهيَناني برِيارةكانى كؤنطرة و ئةو ئامانجة سياسيانةي لة بةرنامةدا هةية. بةرثرسيارة لة بةرِيَوةبردن وضاوديَريكردنى ريَكخستنةكاني ثارتي بةشيَوةيةكي طشتي.

    ئةنجوومةنى بةرِيَوةبةرايةتي ثارتي لةرِيَطةى ثرةنسيثي زؤرينةوة كارةكاني ئةنجام دةدات, هةردوو مانط جاريَك كؤبوونةوةى خؤي دةبةستيَت. ئةنجوومةنى بةرِيَوةبةرايةتي ثارتي بةثيَي ئةركي ئايديؤلؤذي و سياسي و ريَكخستني شانبةشاني مةكتةبي سياسي ئةركةكان لةنيَو خؤيدا دابةش دةكات و تةواوى خةبات و ضالاكييةكانى ثارتي بةرِيَوة دةبات.

 4  ــ سةرؤك:

أ ــ سةرؤكي ثارتي لةلايةن كؤنطرةوة بةريَذةي دوو لةسةر سيَي دةنطةكان هةلَدةبذيَردريَت. ئةطةر لةهةر دوو خوولي يةكةمدا نةيتواني ئةو ريَذةية بةدةست بهيَنيَ ئةوا لة خوولي سيَهةمدا كيَ زؤرينةي بةدةست هيَنا دةبيَتة سةرؤكي ثارتي.

ب ــ سةرؤكي ثارتي بؤي هةية دووجار لةسةريةك خؤي بؤ ثؤستي سةرؤكايةتي هةلَبذيَريَتةوة.

ج ــ سةرؤكي ثارتي سةرثةرشتي كؤبوونةوةكاني  مةكتةبي سياسي و ئةنجوومةني بةرِيَوةبةرايةتي ثارتي دةكات و لةطةلَ مةكتةبي سياسيدا ريَنمايي بةهةموو ئؤرطانةكاني ثارتي دةدات و ئارِاستةيان دةكات.

د ـ سةرؤكي ثارتي بةرِاويَذ لةطةلَ جيَطرةكةي كات و شويَني كؤبوونةوةكاني مةكتةبي سياسي و ئةنجوومةني بةرِيَوةبةرايةتي ثارتي دياري دةكات.

ه ـ لةضوارضيَوةي سياسةتي طشتي ثارتيدا ليَدوان دةدات و لةئاستي هةرة بلَندا لةئاستي دةرةوةدا نويَنةرايةتي ثارتى دةكات.

 5 ـ مةكتةبي سياسي:

 أ ــ مةكتةبي سياسي بةسةرؤكةوة لة 7 كةس ثيَكديَت و لةنيَوخؤيدا جيَطري سةرؤك و كارطيَرِي مةكتةبي سياسي دةستنيشان دةكات.

 ب ــ جيَطري سةرؤك ياريدةدةري سةرؤكة لة بةرِِِِِِِِيَوةبردني كارو باري طشتي ثارتي، كاتيَك سةرؤكي ثارتي ئامادة نةبوو يان دةستي لةكار كيَشايةوة، يان لةرِةوشيَكدا كةنةتوانيَ كاروباري بةرِيَوة ببات، ئةوكات جيَطري سةرؤك بة وةكالةت كاروباري ثارتي بةرِيَوةدةبات و لة ماوةي 6 مانطدا ثيَويستة سةرؤكي نويَ هةلَبذيَردريَت.  

ج ــ مةكتةبي سياسي بةرزترين ئؤرطاني بةرِِيَوةبردني ثارتيية و كاروباري مةكتةب و كؤميتةكان ريَكدةخات و ضاوديَري دةكات و ريَنمايي ثيَويست ثيَشكةش دةكات.

د ــ مةكتةبي سياسي شانبةشاني ئةنجوومةني بةرِيَوةبةرايةتي ثارتي سياسةت و تةكتيكي ثارتي دياريدةكات و ضاوديَري ثيَكهاتن و جيَبةجيَكردني دةكات.

ه ــ مةكتةبي سياسي هةر 6 مانط جاريَك لة كؤبوونةوةي ئةنجوومةني بةرِيَوةبةرايةتي ثارتيدا هةلَدةبذيَردريَتةوة.

6 ـ مةكتةبةكان

6 ـ مةكتةبي ريَكخستن:

بةرثرسيارة لة سةرثةرشتيكردن و بةرِيَوةبردني سةرجةم ريَكخستنةكاني ثارتي و بةطويَرةي ثيَويست لةو ثاريَزطايانةي ريَكخستنةكاني ثارتي تيَداية دةتوانيَت بة رةزامةندي مةكتةبي سياسي، ريَكخستني ثاريَزطا دروست بكات. لةثيَناو طةشةكردني ريَكخستنةكان و بةرزكردنةوةي ئاستي كاديردا خوولي ثةرةوةردة دةكاتةوة.

 

  7 ـ مةكتةبي راطةياندن:

    سياسةتي راطةياندني ثارتي دياريدةكات و دةزطاكانى راطةياندن ثيَشدةخات و  بةثيَي ثيَداويستي دةزطاي نويَ دةكاتةوة، كاديري راطةياندن ثةروةردة دةكات. لةسةر خةباتى ثارتي لةبواري راطةياندندا زانياري ثيَويست دةداتة راى طشتى.

 

8ـ مةكتةبي ثةيوةندييةكان:

     بةرثرسيارة لةدروستكردن و ثيَشخستني ثةيوةندي لةطةلَ سةرجةم ثارت و ريَكخراوة كوردستاني و ئيَراقييةكان و دامودةزطا مةدةني و ئيداري و حكومييةكان.

 9 ـ مةكتةبى كاروباري  ذنان:

بةرثرسيارة لة بةرامبةر بةرِيَوةبردني تةواوي ئةنداماني ذن لةنيَو ثارتيدا. لةسةر هيَلَي ئايديؤلؤذياي رزطارى ذن, لةثيَناوي ئازادكردنى كؤمةلَطادا خةبات بةرِيَوة دةبات. لةطةلَ ريَكخراوةكانى ترى ذناندا ثةيوةندى ثيَشدةخات و هاوكارييان دةكات. ذنان دةهيَنيَتة ئاستيَكي بلَندى هؤشياري و ريَكخستنى و ضالاكى.

       

7 ـ كؤميتةكان:

10 ـ كؤميتةى لاوان:

 لةثيَناوي ثيَشخستني رؤلَي لاوان لةناو ثارتيدا و بةرزكردنةوةي ئاستييان و ثيَشخستني ثةيوةندي ثارتي لةطةلَ ريَكخراوةكاني لاوان تيَدةكؤشيَت.

 11 ــ كؤميتةي خويَندكاران:

لةثيَناو ثيَشخستني رؤلَي خويَندكاران و دةستةبةركردني مافةكانيان و بةرزكردني ئاستي خويَندن و ثةرةوةردة و زانست، هةروةها ثيَشخستني ثةيوةندي لةطةلَ ريَكخراوةكاني خويَندكاراندا، تيَدةكؤشيَت.

 12 ـ كؤميتةى كولتوور و هونةرو زانست:

لةثيَناوي ثيَشخستني كولتوور و هونةر و زانستدا ثرِؤذةي طونجاو ثيَشدةخات و لةم بوارانةدا كار دةكات بؤ ثيَشخستني ثةيوةندي ثارتي لةطةلَ ئةو دامودةزطايانةي لةم بوارانةدا كاردةكةن.

13 ـ كؤميتةى دارايي و ئابوورى:

بةرثرسيارة لةبةرامبةر ثيَشخستن وثيَكهيَناني ثرِؤذةي  ئابووري ثارتي كة لةلايةن ئةنجوومةني بةرِيَوةبةرايةتيةوة برِياري لةسةر دةدريَت, ريَكخستنةكاني ئابووري بةثيَي ثيَداويستيةكاني خؤي ريَكدةخات و، بؤ مةزنكردني و ثَشخستني تواناي ثارتيش ثرِؤذة ثيَشدةخات.

 14 ـ كؤميتةى مافي مرؤظ و ذينطة:

    لة ضوارضيَوةي مافة طةردوونيةكان و ضوارضيَوةى ثيَوانةكاني مافي مرؤظ و ثاراستني ذينطة، زانابووني كؤمةلَطا بؤ ماف و يةكساني و هةروةها زانابوون بؤ ثاراستني ذينطة ثيَشدةخات, ليَكؤلَينةوة لةسةر ثيَشيَلكردنةكانى مافي مرؤظ و ئةو تيَكدان و هيَرشانةي دةكريَنة سةر ذينطة، ثيَشدةخات و خةبات لةبةرامبةريان دةكات. راى طشتي لةسةر ئةو بابةتانة وشيار دةكاتةوة, ثةيوةندى لةطةلَ دةزطاكاني مافي مرؤظ و ريَكخراوةكاني ذينطةثاريَزي دةبةستيَ و لةطةلَياندا لةنيَو ثةيوةندي و هاريكاريدا دةبيَت.

 15ــ كؤميتةي شةهيدان و كةمئةندامان:

 كاردةكات بؤ خاوةنداريكردن لة شةهيدان و بةرز راطرتني بةها ثيرؤزةكانيان و بةرثرسيارة لة بةسةر كردنةوة و هاوكاريكردني كةسوكار و بنةمالَةي شةهيدان و ثةيوةندي بةستن لةطةلَ ريَكخراوة خيَرخوازةكان بؤ دةستةبةركردني كؤمةك بؤ بنةمالَةي شةهيدان. 

8 ـ دةزطاي  ديسثلين:

 أ ـ ئةندامانى دةزطاي ديسثلين لةلايةن كؤنطرةوة هةلَدةبذيَردريَن, ذمارةيان لة (3) ئةندام ثيَكديَت, لة نيَوان دوو كؤنطرةدا بةرثرسيارة لةبةرامبةر ثاراستني ديسثلين و ريَساكاني ثارتيدا و لةو سكالآيانة دةكؤلَيَتةوة كة لةلايةن ئةنجوومةني بةرِيَوبةرايةتي و ئةنداماني  ثارتييةوة ثيَشكةشي دةكريَت.

 ب ـ ئةندامانى دةزطاي ديسثلين لة ئؤرطانيَكى تري ثارتيدا جيَطةى خؤيان ناطرن.

ج ـ لةضوارضيَوةي ثةيرِةويَكدا كارةكانيان بةرِيَوة دةبةن.

 

    بةشي ضوارم: ثرةنسيثةكاني ريَكخستن

 1ـ ثرةنسيثةكانى ريَكخستنى ثارتي لةسةر بنةماي بةشداربوونى ديموكراسي ريَكدةخريَت.

 2ـ هةموو ئةندامةكانى ريَكخستن بةشيَوةي هةلَبذرادن كاريان دةدريَتي,ََ بةهةلَبذاردنيش لةسةر كار لادةبريَن. لة هةلَبذاردني ئؤرطانةكاني ثارتيدا, هةلَبذاردن بةنهيَنييةو ذماردنيش بة ئاشكراية.

3 ـ لة هةلَبذاردن و بةرِِِِِِِِِيَوةبردنى كارةكاندا زؤرينة بةبناخة دةطريَت, كةمينةش دةتوانيَت تيَرِوانيي خؤي بثاريَزيَت و لة راطةياندني ثارتيدا ثروثاطةندةى بؤ بكات. بةمةرجيَك لة ئامانج و ثةيرةوى ناوخؤي ثارتي دةرنةضيَت.

 4 ـ ئؤرطانةكانى سةرةوة ريَنمايي ثيَويست ثيَشكةش بة ئؤرطانةكاني خوارةوة دةكةن و ئةوانيش  راثؤرت دةدةنة ئؤرطانةكانى سةرةوة.

 5 ـ ئةندامانى ثارتي هزرو رةخنةى خؤيان لة ضوارضيَوةيةكي فةرميدا ئاراستةى كارةكان و رةوشي طشتي دةكةن, ثيَش لة رةخنة ناطيريَت و بؤ بةرذةوةندى تايبةت بةكار ناهيَنريَت.

 

بةشي ثيَنجةم: ثيَشيَلكردنى ديسثلين

1ـ ثةيوةست نةبوون بة ثةيرِةوى ناوخؤي ثارتي, قسةكردن دذي ريَبازةكةى و, ثيَكنةهيَناني برِيار و ريَنماييةكان و، ذيَرثيَكردنى رةسميةت و, نةثاراستني بةهاو دةسكةوتةكانى ثارتي، ئةمانة هةمووي ذيَرثيَكردني ديسثليني ثارتيية.

 2 ـ هةر ئةنداميَك سةرثيَضي ديسثليني بكات ئةوا ئةو ئؤرطانةي ثيَوةي طريَدراوة بةرةزامةندي ئؤرطاني سةرووي خؤي دةتوانيَ سزاي وشياركردنةوة، ئاطاداركردنةوة، كةمكردنةوةي ئةرك، دةركردن لةئةرك، هةلَواسيني ئةنداميَتي، دةركردني كاتي و يةكجارةكي بدات.

 

بةشي شةشةم: دارايي ثارتي

  دارايي ثارتي لةمانةي خوارةوة ثيَكديَت:

1ــ ئابوونةي مانطانةي ئةندامان.

2ــ هاوكاري دؤستان و لايةنطران.

3ــ دةسكةوتي بلآوكراوةو ضاثةمةنييةكان.

4 ــ دةسكةوتي ئةو ثرِؤذة ئابووريانةي كة ثارتي ثيَشيدةخات.

5 ــ ئةو بودجةيةي لةلايةن حكومةتةوة بؤ ثارتة سياسييةكان تةرخان دةكريَت.