أةوتي ’أيفراندةم، لة كوصوة بؤ كوص  ... د. بورهان ا. ياسين زانكؤي لوند ـ سويد

 

 

burhanyassin@hotmail. Com

دةستثصك: دةتوانين بة ئاساني بلَصين كة تا ئصستا هيض جولآنةوةيةكي سياسي ـ جةماوةري لة كوردستان نةيتوانيوة بةأادةي أةوتي أيفراندةم بة ماوةيةكي ئةوها كةم ئةم أادةية لة جؤش و خرؤشداني جةماوةري و كؤكردنةوةي ئةم ذمارة زؤرةي خةلَكاني كوردستان بةدةست بهصنص. أيفراندةم باس و خواسي زؤر و هةمةأةهةندي هةلَدةطرص. لةم وتارةي بةردةستدا لةأووي ثصناسة و ناوةأؤكي سياسي ـ فيكريدا بيرؤكةي أيفراندةم لة ثةيوةنديةكي ضأداية لةطةلَ بيرؤكةي مافي ضارةي خؤنووسين وةكو ثرةنسيثصكي سياسي كارثصكراو وة هةروةها وةكو بيرؤكةيةكي ياسايي نصونةتةوةيي. لةأاستيدا، بةم ماناية، أيفراندةم مافي ضارةي خؤنووسينة لةحالَةتي ثيادةكردنيدا وة مافي ضارةي خؤنووسينيش أصفراندةمة لة أووة ثرةنسيثيةكةيةوة. لةم ووتارةمدا هةولَ دةدةم تيشك بخةمة سةر أةوتي أيفراندةم لة أووي فيكري و ثيادةكردنةوة لة ضوارضصوةيةكي زةمةنيدا: ماوةي أؤيشتوو لةم أةوتة و أاوةستان لةسةر ئةمأؤي أةوتةكة و هةروةها قسةيةك لةمةأ ئةطةرةكاني بةردةم ئةم أةوتة لة داهاتوودا.

 هةلَسةنطاندني أيفراندةم لة قالَبصكي فيكري و سياسيانةدا، ثصويست بة خوصندنةوةيةكي نةتةوةيي ـ سياسيانة دةكات. هةر لة أؤشنايي ئةم خوصندنةوةيةشدا دةشص هةلَوصستةي لص وةربطيرص. أةوتي أيفراندةم دةبص دواجار وةكو ثأؤذةيةكي نةتةوةيي تةماشابكرص، بةم ثصيةش دةبص لة سةرهةلَدان و طةشةكردنيدا، بة ثةيوةندي لةطةلَ مةسةلةي زةمةن، خوصندنةوةيةكي ستراتيذيانةي سص قؤناغي بؤ بكرص: قؤناغي كورتخايةن و مامناوةندي و درصذخايةن. ئةوةي ثةيوةندي بة جوطرافياي أيفراندةمةوة هةية، ديارة باس لة أيفراندةم ئاخاوتنة لةم أةوتة لة ثانتاييةكي جوطرافي دياريكراو كة ئةميش باشووري كوردستانة. دواجاريش نةك هةر سرووشتية، بةلَكو ئةطةرصكي بةهصزيشة كة ئةم أةوتة زوو يان درةنط ثانتايي جوطرافي هةموو كوردستاني مةزن بطرصتةوة. بةهةر حالَ ئةوةي ئةمأؤ هةية و مةبةستي ئةم ووتارةية أةوتي أيفراندةمة لة باشووري كوردستان وة بةثةيوةندي لةطةلَ دؤزي كورد لةم بةشةي كوردستاندا. لةم وتارةدا هةولَ دةدةم بؤضوونصكي مةنهةجي و تيوريانة، بؤ تصطةيشتن لة أةوتي أيفراندةم، ثيادة بكةم. بةثصي ئةم بؤضوونة أيفراندةم وةكو دياردةيةكي فيكري لة قالَبي كاردانةوةيةكي بةثةلةي وةختي دةردةضصت و دةكةوصتة ضوارضصوةي خوصندنةوةيةكي فراوانتر كة سص أةهةندي طرنط دةطرصتة خؤي. بةمةش أيفراندةم دةبصتة خاوةني خوصندنةوةيةكي مصذوويي و سياسي و داهاتووييانةي دياريكراو. بةم مانايةش أيفراندةم بةثةيوةندي لةطةلَ دؤزي كورد لة باشووري كوردستان خةسلَةتي ثأؤذةيةكي نةتةوةيي وةردةطرص.

 1ـ أيفراندةم وةكو ثأؤذةيةكي نةتةوةيي

ئةطةر أيفراندةم لة كوردستان وةكو ثأؤذةيةكي نةتةوةيي تةماشا بكةين و هةلَسةنطصنين، ئةوا بة ئاساني دةتوانين باس لة سص أةهةندي أيفراندةم بكةين: 1) أةهةندي ئاوأدانةوةي مصزوويي و خوصندنةوةيةكي أةخنةطرانةي مصذوويي ـ سياسيانةي باشووري كوردستان هةر لة دروستبووني دةولَةتي عيراقةوة؛ 2) أةهةندي خوصندنةوةيةكي ئةمأؤي جيؤستراتيذيانة و سياسيانةي دؤزي كورد لةم بةشةي كوردستان؛ 3) هةروةها خستنةأووي ستراتيذي أيفراندةم و ئةطةرةكاني شكست و سةركةوتني. هةلَبةتة لصرةدا ثرسياريش ئةوةية ض جؤرة سةركةوتنصك و لة ض ديدصكةوة؟ ئةم شصوة ميتؤدةي نزيكبوونةوة لة أيفراندةم يان خوصندنةوةي بةم شصوةية أصك لة خوصندنةوةيةكي زانستيانةي ناسيؤناليزم، وةكو ئايديؤلؤذيا و جولآنةوة و ثرؤطرامي سياسي، دةضصت. ناسيؤناليزميش، جا هةركاميان بصت كوردي يان غةيرة كوردي، لةسةر سص كوضكةي مصذوو و ئصستا و داهاتوو قةراردةطرص. هةرلصرةشةوة طرنطة ئةوة بلَصين كة ناوةأؤكي طشتطيري ئةم ثصكهاتة سص كوضكةيي (أةهةندي) ية دةطؤأص بة ثصي زةمان و جصطة لةحالَةتصك بؤ يةكصكي تر. ئةطةر بؤ نموونة خةبات بؤ ئؤتؤنؤمي و فيدرالي بصت، ئةوا لة ناوةأؤكي ناسيؤناليزمدا وةكو دةربأي سياسي و ئايديؤلؤذيانةي ئةم شصوة خةباتة يةكسةر أةنطدانةوةي دةبص لةسةر هةرسص أةهةندي ناسيؤناليزم، لةلايةكي ترةوة ئةطةر خةبات بؤ سةربةخؤيي بصت، ئةوا ديسان أةنطدانةوةكة لةسةر هةرسص أةهةندةكة دةبصت، بةلآم بة ناوةأؤكصكي زؤر جودا. بة مانايةكي تر ناسيؤناليزم بة ناوةأؤكصك كة جةخت لةسةر فيدراليزم دةكات، خوصندنةوةي بؤ أابردوو و ئصستا و داهاتوو زؤر جياواز دةبصت لة ناوةأؤكي ئةو ناسيؤناليزمةي كة جةخت لةسةر سةربةخؤيي دةكات. 1 ـ 1 ـ أةهةندي ئاوأدانةوة: ئاشكراية كة يةكصك لة أووداوة مصذوويية هةرة طرنطةكاني أؤذهةلآتي ناوةأاست هاتنةكايةي دةولَةتي "مؤدصرن" بوو لة سةرةتاي بيستةكاني سةدةي أابردوو. وة درووستكردني عيراق 1921 وة دواتر بةشصوةي أةسمي لكاندني باشووري كوردستان بةم دةولَةتة دةستكردةوة فةسلَصكي يةكجار طرنطة لة مصذووي هاوضةرخي باشووري كوردستان وة كوردستاني مةزن بةطشتي. ئةوةي كة طرنطة بطوترص ئةوةية كة عيراق ثأؤذةي دةولَةتصكي عةرةبية هةرضةندة كؤمةلَةي نةتةوةكان و هصزي كؤلؤنياليست (بةريتانياي مةزن) خوازياري ئةوةبوون كة مامةلَةيةكي تايبةت بةرامبةر باشووري كوردستان بكرصت. لة ئاوأداناوةيةكي مصذوويي بةثةلةدا هةلَسةنطاندني ئةو 83 سالَةي أابردووي دةولَةتي عيراق، ثصويستة بةر لةهةرشتص جةخت لةسةر ئةوة بكرصتةوة كة كورد لة باشووري كوردستان لة ماوةي ئةم 83 سالَةدا كصشةكةي تةنها لةطةلَ أذصمي بةعس لة 1968 – 2003 نةبووة و بةس، بةلَكو بة درصذايي كات لةطةلَ دةولَةتي عيراق بووة، ئةو دةولَةتةي كة بةر لةهةر شتصك دةربأي ثأؤذةيةكي عةرةبي ـ بةريتاني بوو، ثأؤذةي بنثصكردني خةوني كورد بوو لة سةربةخؤيي و كوردستانيبوونيدا، لة شصوةي سةروةرييةكي نةتةوةيي تةواو و بص مةرجدا. بةهةر حالَ بؤ ئصمةي كورد زؤر طرنطيشة لة كاتي كاركردن لةطةلَ أةهةندة مصذووييةكةدا، خوصندنةوةمان بؤ ئةو 83 سالَة كوردستانيانة و نةتةوةييانة بصت ئةطةر مةبةست طةياندني باشووري كوردستانة بة سةربةخؤيي نيشتماني و سةروةري نةتةوةيي تةواو بصت. لةم خوصندنةوةيةشدا بة طشتي ئةم 83 سالَة بة دوو ماوةي جياواز دةبينص، 1921 – 1992 وة 1992 – 2003 : لة ماوةي 71 سالَدا (1921 – 1992) هةرضي كورد لة باشووري كوردستان هةولَيدا كة لة دةرطاي " برايةتي " و بة ديموكراسيكردن و بة ئاشتي و ذياني هاوبةش لةطةلَ عيراقي عةرةبي (عيراق بةبص باشووري كوردستان) دا طوزةران بكا، كةضي ئةوةي كة بؤي طةأايةوة لة شةأصكي دوور و درصذ و سياسةتي ئينكار و كؤمةلَصك تراذيدياي لة جؤري هةلَةبجة و ئةنفال و. . . هتد زصتر نةبوو. لةم ئاووأدانةوةية دةتوانين بة ئاساني ثةنحة أاكصشين بؤ ئةزمووني كورد لة ئاشتي و بيناكردني عيراقصكي هاوبةش لة نصوان كوردستان و عيراقي عةرةبي لة ئاداري 1970 تاوةكو ئاداري 1974. يةكص لةو دةرسانةي كة دةكرص لة ئةزمووني ئةم ضوارسالآنة هةلَصنجين ئةوةية كة ثصكهاتةيةكي ئؤتؤنؤمي لةسةر بنةماي دابةشكردني دةسهةلآتي سياسي لة نصوان ناوةند و هةرصمي ئؤتؤنؤميدا، دةكرص بة بأيارصكي دةسهةلآتي ناوةندي يان ثاشطةزبوونةوةي ناوةند، بةأ لة ذصر ثصي هةرصمي ئؤتؤنؤمي (هةرصمي كوردستان) بكصشرصتةوة و كورد بهصنرصتةوة سةر دؤخي سفري سياسي. ئةو دةرسي سالآني 1970 – 1974 كة بة ئاشتي دةستيثصكرد و بة شةأصكي خوصناوي لة ئاداري 1974 كؤتاييهات و دواتريش شةأةكة بة شكستصكي طةورة بؤ كورد لة باشووري كوردستان تةواو بوو ئةوةمان ثصدةلَصت كة لة ثصكهاتةي (ناوةند ـ هةرصمي ئؤتؤنؤمي) دا دةسهةلآت بةدةست ناوةندة و دةكرص ئةم ناوةندة ثةشيمان ببصتةوة و حالَةتي ململانص بطةأصتةوة بؤ ثةيوةنديةكاني ناوةند و هةرصمي كوردستان. لة لايةكي ترةوة ضونكة كورد لة باشووري كوردستان لة ئاكامي شكستي عيراق لة شةأي كوةيت و أاثةأين و كؤضأةوي طةلي كوردستان لة بةهاري 1991 وة فةراهةمكردني جؤرصك لة ئاسايش بؤ هةرنةبص بةشصكي باشووري كوردستان لة لايةن هاوثةيمانانةوة، بؤي لوا كة كؤضأةو بكات بة سةركةوتني سياسي و تواني ثةرلةماني كوردستان لة بةهاري 1992 بةرهةم بهصنص. كةواتة لة ئاوأدانةوةيةكي كوردستاني و سياسيانة بؤ فةترةي 1992- 2003 دةبص أاست و أصك جةخت بكرصتة سةر ئةوةي كة بةلَص ضونكة كورد لة 1992 تواني تا أادةيةكي باش بةخؤ ببص و لةم بةخؤبوونةشدا ئيدارةي خؤي و خةملآندني مالَي خؤي مسؤطةر بكات. بةم ئاماذةية مرؤ دةتوانص لةطةلَ بووني دوو طةمارؤ و كؤمةلَص تةهديد و بووني سةرضاوةي دةولَةمةندي زؤر سنوورداريشدا، كورد لة باشووري كوردستان لةماوةي دووازدة سالَي أابردوودا تواني ثصشكةوتني جؤراوجؤر بةدةست بهصنص. هةلَبةتة ئةو ثأؤسةي بةخؤبوونة بة خؤبأياردان لةسةر ذياني خؤ دةيتواني ثصشكةوتني زؤر زياتريش بةدةست بهصنص ئةطةر ململانص تصكدةرةكةي ثارتي ديموكراتي كوردستان و يةكصتي نيشتماني نةبوواية. كةواتة لةم طؤشةبينينةوة و بةم شصوةية خوصندنةوةي 83 سالَي أابردوو ئةوةمان ثصدةلَص : بة طةأانةوةي كورد بؤ ضوارضصوة عيراقيةكة طةأانةوةية بة شصوةيةك يان شصوةيةكي تر بؤ بارودؤخي ماوةي نصوان 1921 تا 1992. لة لايةكي ترةوة جةختكردن لةسةر سةربةخؤبوون بة ماناي كوردستانيكردني كصشةكةي، ثصداطرتنة لةسةر لةدةستنةداني ئةوةي كة لة دووازدة سالَ (1992 – 2004) بةدةستهاتووة، بةلَكو بيناكردن لةسةري. لصرةدا دةبص بطوترص كة بةر لة كةوتني دكتاتؤري عيراق و دواي كةوتنيشي، بة ثصضةوانةي ئةوةي كة كوردستانيبووني ئةزمووني دووازدة سالَة جةخت بكرصتةوة، زؤر جار لصرة و لةوص بةرثرساني كورد لة أاطةياندنةكانياندا (بة موناسةبة و بةبص موناسةبة) جةختيان لةسةر ئةوة كردووة كة بةلَص " عيراقيةكان لة شيمالي عيراق توانيويانة لةم سالآنةدا ئةزموونصكي ديموكراسي ثيادة بكةن ". بصطوومان ئةم شصوة أاطةياندنانة دةخزصنة ناو هةولَي بةعيراقيكردني كورد و سأينةوةي ناسنامة كوردستانيةكةي وة لةبةركردني بةرطصكي عيراقيية، كة بة ناوةأؤك، بمانةوص و نةمانةوص، عةرةبية و طةأاندنةوةي كورديشة بؤ ناو قةفةسي عيراق.

1 ـ 2 ـ أةهةندي خوصندنةوةي ئةمأؤ: ثصويستة لةم بةشةدا بةر لةهةر شتصك ئةوة بطوترص كة بزووتنةوةي أيفراندةم تةنها حةز و هةست ونةستي ضةند كةسصك نية كة دواجار دةخوازن هةلَوصستةيةك لة سياسةت و بارة جيؤستراتيذيةكان وةرطرن بةبص ئةوةي بة لاني كةم هةولَي ئةوةيان دابص كة لةم بارة بطةن. دواجار ئةم بزاظة ثصويستي بة خوصندنةوةيةكي أصك و درووستي باري سياسي و ستراتيذي هةية، كة لصكدانةوةي هاوسةنطي هصز و تصطةيشتني ئةكتةرة سياسية نصودةولَةتي و ئةقليميةكانيش بطرصتة خؤي. لة خوصندنةوةي باري سياسي و ستراتيذي ئةمأؤي باشووري كوردستان دةتوانين زؤر بةطشتي باس لة دوو دانة بؤضوون، يان أاستتر بلَصين خوصندنةوة بكةين؛ يةكصكيان هي حيزبة تةقليدية كوردستانيةكاني باشووري كوردستانة كة خيتاب و خوصندنةوةيان لة هي سالآني 1950_كان و 1960_ةكاني سةدةي أابردوو نزيكترة. أصك ئةو شصوة بؤضوون و خوصندنةوةية كة سةرضاوةي هةلَسووكةوتكردني ئةم حيزبانةية لةمةأ مةسةلةي دامةزراندنةوةي دةولَةتي عيراق و كصشةي باشووري كوردستان وة بة تايبةت دواأؤذي سياسي ئةم بةشةي كوردستان. بؤضوونةكةي تريش كة دةتوانين ثصي بصذين دذةبؤضوون، ثص لةسةر ئةوة دادةطرص كةوا ئةمأؤ، بةتايبةت دواي تصكشكاني دةولَةتي عيراق بارصكي ئيقليمي و نصونةتةوةيي زؤر جياواز لةوةي سالآني سةدةي ثصشوو بةطشتي و بة تايبةت هي ثصش 1990_ةكاني سةدةي أابردوو، لةطؤأصية. بؤضوونصك كة دةتوانرص لة ضوارضصوةي بيرؤكةي أيفراندةم و هةلَسةنطاندنةكاني كة دةبنة سةرضاوةي باوةأثصدان بةهةرنةبص بةشصك لةو خةلَكانةي كة ضالآكن لةناو بزووتنةوةي أيفراندةمدا و خوصندنةوةيةكي جياواز بؤ تةواوي مةسةلةكان ثص لةسةر ئةوة دادةطرص كة خةلَكي كوردستان بواري هةية داواي زؤر زياتر بكات و ئةو شتةشي كة داواي دةكات بة طفتوطؤي دةورووبةري مصزةكاني ئةنجوومةني حوكمأاني لة بةغدا بةدةست نايةت. بةثصي قورسي و ئالَؤزي كصشةي كورد لة باشووري كوردستان بة تايبةتي بةهؤي سياسةتي شؤظينيستانةي نةتةوةي سةردةست و ناأووني سياسةتي ئةمريكا لةمةأ مةسةلةي كورد بارصكي ئةوهاي هصناوةتة طؤأص كة ئةطةر طةلي كورد لة باشووري كوردستان بة شصوةيةكي جيددي بير لة هةلَتةكان و هةذانصكي ستراتيذي و سياسي هاوكصشةكة نةكاتةوة، ئةوا بة ئيحتمالي زؤر كورد ئةم جةولةيةش دةدؤأصنص. أيفراندةم دةكرص وة بطرة ثصويستيشة ئةم أةوت و بزووتنةوةية بصت كة ئةم هةلَتةكانة ثصويستة فةراهةم بكات.

 لة خوصندنةوةيةكي سياسي و ستراتيذيانةي ئةمأؤكةدا، ثصويستة هةمةلايةني و هةمةئاستي، سةرضاوةي تيؤريانةي خوصندنةوةكة بصت: 1) سياسةتي ئةمريكا: خالَصكي هةرة طرنط ئةوةية كة بةلَص أاستة بزووتنةوةي أيفراندةم بة زماني هةندص ثرنسيث و ئوسولي ياسايي نصونةتةوةيي بانطاشة بؤ مافي ضارةي خؤنووسين بؤ خةلَكي كوردستان دةكات، بةلآم ئةوة ماناي ئةوة نية كة خةلَكاني ضالآك لةناو ئةو بزووتنةوةية ئينكاري بووني حالَةتصكي سياسي و ستراتيذي دةكةن كة لة كؤمةلَص طؤأانكاري بيست سالَي دوايي كةوتؤتةوة، بة تايبةتي هي دواي 11ي سصثتةمبةري 2001 و كةوتني أذصمي دكتاتؤر، كةوتؤتةوة. ئا لةم سؤنطةيةوة دةكرص بطوترص كة سياسةتي ئةمريكا شتصكي يةكجار طرنطة بؤ هةر طؤأانكاريصك. خوصندنةوةيةكي تةقليدي بؤ سياسةتي ئةمريكا دةكرص خؤي لة ضةند خالَصكدا بدؤزصتةوة: اـ ئةمريكا جارصك ثشتي لة كورد كردووة و دةكرص ئةم جارةش ثشت لة كورد بكات؛ ب ـ ئةمريكا متمانةي ثص ناكرص؛ ج ـ سياسةتي ئةمريكا بة هيض شصوةيةك لةطةلَ هةلَوةشانةوةي دةولَةتي عيراقدا نية؛ د ـ ئةمريكا تورك و عةرةب بة طورد ناطؤأصتةوة؛ ه ـ ئةمريكا بةرذةوةندي خؤي باشتر دةزانص. . . هتد. ئةم شصوة بؤضوونة زؤر ترسناك و زةرةرمةندة و هؤكاري كات و طؤأانكاريةكاني ناو ئةو كاتة دةحيساب ناطرص و لة أووي مامةلَةكردن لةطةلَ دياردة سياسي و ستراتيذيةكان لة ضواضصوةيةكي نةطؤأاودا كار دةكات. بةم ثصيةش هةلَطراني ئةم بؤضوونة أصطة بةخؤيان نادةن كةوا بير لة هةندص ئامرازي خةباتي تازة بكةنةوة، وةكو بؤ نموونة لة أصطةي بزووتنةوةيةكي جةماوةري وةكو أيفراندةم ئيرادةي خةلَكي كوردستان كارا بكرص و بكرصتة وةرةقةيةكي فشار بؤ سةر ئةكتةرةكاني ثةيوةنديدار بة مةسةلةي عيراق و دواأؤذي ناوضةي أؤذهةلآتي ناوةأاست. وةكو ئاشكراية زؤر كةم دياردة هةن لةطؤأانصكي بةردةوامدابن بةقةد جيهاني سياسةت. جطة لةمةش لةم ضةند سالَةي دواييشدا طؤأانكاريةكي زؤر بةسةر سياسةتي ئةمريكادا هاتووة وة وادةزانم لة هةموو ئةم طؤأانكاريانةش طرنطتر قةبوولَكردني طؤأانكارية لة ناوضةي أؤذهةلآتي ناوةأاست بة ئاماذة و مةبةستي ديموكراتيزةكردن. نةك هةر ئةمة، بةلَكو ئيمأؤ ئةمريكا باس لة ثأؤذة و هةولَي ضالآكانة بؤ ديموكراتيزةكردني أؤذهةلآتي ناوةأاستيش دةكات. سةرؤكي ئةمريكا، جؤرج (بؤش) ي كوأ، لة ووتارةكةي نؤظصمبةري ثاريدا كة دةربارةي ستراتيذي ئةمريكا بوو بةرامبةر أؤذهةلآتي ناوةأاست، ئةوةي جةخت كردةوة كة ئةمريكا شةست سالَة ديموكراتيزةكردني ناوضةي أؤذهةلآتي ناوةأاستي كردؤتة قورباني ثاراستني ئيستيقرار، بةلآم لةمةودوا ئةمريكا ئامادةية ئيستيقرار بكاتة قورباني ديموكراتيزةكردن. ئايا باوةأ بةم بؤضوونة بكةين يان نا، ئةمة بؤخؤي ثرسيارصكة، بةلآم بةهةرحالَ ضةند شتصكي طرنط هةن كة دةبص بيانزانين: يةكةميان، ئةمريكا بةم قورسية هاتؤتة ناوضةي أؤذهةلآتي ناوةأاست تا بمصنصتةوة، نةك هةر مانةوةيةكي سةربازي ـ ئيمثريالي كلاسيكي، بةلَكو مانةوةيةك بة طؤأانةوة و لةثصناوي طؤأان. ثأؤذةي ئةمريكا هي أؤذهةلآتي ناوةأاستي مةزن كة ماوةيةكة باسي لصوةدةكرص و ثصشتريش بةناوي شةراكةتي أؤذهةلآتي ناوةأاست ناوزةد كراوة زؤر طفتوطؤي هصناوةتةطؤأص، أصك دةخزصتة ناو ضوارضصوةي ئةم بؤضوونةوة. ئةوةي كة زؤر طرنطة ئةمريكا لةم طؤأانكاريةدا ثصويستي بة هةندص دؤست هةية كة ئامادةبن بيناو ئيستيسمار لةسةر ئةم ثأؤذةي طؤأيني أؤذهةلآتي ناوةأاست بكةن. ئةم دؤستانة جصطةي متمانة و نةفةس درصذ بن هةروةها لةمةش طرنطتر بةرذةوةنديان لةم طؤأانكاريةدا هةبص وة لةوصشدا بةرذةوةنديةكانيان لةطةلَ بةرذةوةنديةكاني ئةمريكادا يةكانطير ببن. كورد دةتوانص أصك ئةم جؤرة دؤستة بصت، نةك لةبةر خاتري ئةمريكا، بةلَكو بةثلةي يةكةم لةبةر خاتري خؤي. بةكورتي كورد بةرذةوةندي لة طؤأانكاريداية. ئةمة أصك حالَةتصكي هاوثةيماني ستراتيذي دةهصنصتة طؤأص لةنصوان كورد و ئةمريكا. بةلَص هةر ئةم ثأؤذةي أؤذهةلآتي ناوةأاستةية كة نزيكترين دؤستاني ئةمريكا (ئيسرائيلي لص دةربضصت) دذي أادةوةستن يان هةرنةبص هةلَوصستي نصطةتيظيان هةية بةرامبةري: أةدكردنةوةي ئةم ثأؤذةية لةلايةن ميسر و توركياوة أصك ئةم ثأؤذةيةي ئةمريكا بةبص هاوثةيمان دةهصلَصتةوة. جا مةسةلةكة بةو سادةيية نية كة ئةمريكا تورك و عةرةب بة كورد ناطؤأصتةوة، بةلَكو لةم خالَةوة دوو شتي زؤر طرنط هةية. بةثصي ثرةنسيثصكي كؤني هصنري كيسينجةر دةكرص دوو لايةن دذي يةكتربن بةلآم هةمان ئةم دوو لايةنة دؤستي نزيكي ئةمريكا بن. ئةمأؤ ئةمريكا ثصويستي بة دؤستطةلصك هةية لة ناوضةي أؤذهةلآتي ناوةأاست كة لةطةلَ طؤأانكاريدا بن و ثشتي ئةمريكا لةم طؤأانكارية بطرن بةبص ئةوةي هيض شتصكيان لةدةستدابصت. ئةم طؤأانكاريةي ئةمريكا باسي دةكات نةك هةر خراث نية بؤ كورد بةلَكو ثأ بة ثصستيةتي و دةكرص زؤر لة قازانجيشي بصت؛ دووهةميان، ميللةتي ئةمريكا و سيستةمي سياسي ئةمريكي أاي طشتي بة طرنط و زؤر هةلَدةطرن. هصنانةسةرجادةي سةدان هةزار كةس لة باشووري كوردستان دةكرص أصك هاوكصشةكة بطؤأص لة بةرذةوةندي كورد. وادةزانم كة لة سةرةتاي مانطي ذانيوةري ئةمسالَيش كاتصك مةسعود بارزاني بة ثؤل برصمةري طوتووة كة ئةطةر هةندصك شصوةي ناتةواوي ضارةسةري بةسةر بةرثرسةكاني كورددا بسةثصندرصن، ئةوا ئةوان دةطةأصنةوة بؤ أاي خةلَك. شلَةذاني برصمةر بةم قسةيةي مةسعود بارزاني أصك ئةم بؤضوونة دةسةلمصنص؛ سصهةميان، خوصندنةوةي سياسةتي ئةمريكا بة ضاوصلكةي 1970_كاني سةدةي أابردوو و ديتني ثؤل برصمةر تةنها وةكو "شاطردصكي " كيسنجةر، أةنطدانةوةي طرصيةكي سايكؤلؤذي ـ مصذوويية. كورد ثصويستي بةمجؤرة خوصندنةوة ضةوت و تةسكبينانة نية؛ ضوارةميان، هيض شتصك لة سياسةت و ثةيوةندية نصونةتةوةييةكاندا نية ئةوةمان ثص بلَصت كة " دةولَةتة طةورةكان بةرذةوةندي خؤيان لة هةموو كةس و لايةنصك باشتر دةزانن " و كورديش، بؤ نموونة، ثصويست ناكات بة ئةمريكا بلَصت كة بةرذةوةندية هاوبةشةكان كامانةن. أصك بةثصضةوانةي ئةوة كورد دةتوانص بلَصت كة ئصمة ئامادةين لةطةلَ ئصوةي ئةمريكيدا بأؤين، ئصوةي ئةمريكي طؤأانكاريتان دةوصت و ئصمةي كورديش ئةمةمان دةوصت و دةتوانين ئامراز و ئةزمووني ئةم طؤأانكارية بين. لة أاستيشدا زؤر جار لة سياسةتدا ئةكتةرصكي زؤر بضووكي مةيداني سياسةتي نصونةتةوةيي وة بطرة تاكة ثسثؤرصكيش أاستتري هصناوة لة زلهصزصك لة خوصندنةوةيةكي سياسي يان ستراتيذيدا. هةر لصرةوة دةكرص كورد لة باشووري كوردستان تةسةووري تايبةتي خؤي هةبص دةربارةي ثأؤذةي (أؤذهةلآتي ناوةأاستي مةزن) ي ئةمريكي كة لة بةرذةوةندي هاوبةشي كورد و ئةمريكا ثصهةلَدةطرص. لة لايةكي تريشةوة دؤستايةتيكردني ئةمريكا دةكرص ثصويست بةوة بكا كة كورديش زةريبةي ئةم دؤستايةتية بدات، زوو يان درةنط. دةبص ئةمريكاش باش لةوة حالَي بكرصت كة دؤستايةتيكردني ئةمريكا لةلايةن كوردةوة لة باشووري كوردستان لة ناوةأاستي دةريايةك لة ئةنتي ـ ئةمريكانيزم شتصكي ئاسان نية بؤ كورد. كةواتة هاوكصشةي "دؤستايةتي" كورد و ئةمريكا ثصويست بة دان و وةرطرتني دوولايةني دةكات. لة بؤضوونصكي ئةوهادا، دةكرص مرؤظ بثرسص، بؤ ناكرص ئةمريكا سةرماية سياسيةكةي وةكو سةرةتا و نموونةيةك لة ضوارضصوةي (أؤذهةلآتي ناوةأاستي مةزن) دا لة باشووري كوردستان سةرف بكات هةروةك كاتي خؤي بؤ نموونة لة كؤرياي خواروو كردي كة دواجار سةركةوتني بؤ هةردوولا تيابوو: ئةمريكا دؤستصك و ثشتطيرصكي دةستكةوت لة خوارووي أؤذهةلآتي ئاسيا و كؤرياي خوارووش ثصشكةوتني كؤمةلآيةتي ـ ئابووري و سيستةمصكي ديموكراسي بةدةست هصنا. 2) هصزة ناسيؤناليستي و ئيسلاميةكاني عيراقي عةرةبي: بةر لة هةر شتصك مةبةست لة عيراقي عةرةبي عيراقة بةبص باشووري كوردستان. ئاشكراية كة هصزة سياسيةكاني كوردستان لة باشووري كوردستان لة ثةيوةنديةكي بةردةوامدا بوونة لةطةلَ هصزة عةرةبي و ئيسلاميةكاني عيراقي عةرةبي بؤ خةملآندني ضوارضصوةيةك كة تيايدا مافةكاني كورد بة أةسمي بناسرصن. هةر لةطةلَ لصدان و تصكشكاندني عيراق لة شةأي كوةيت ئةم هةولآنة كةوتنة قؤناغصكي ضأبوونةوة. كورد ئيتر بوو بة خاوةني ثةرلةمان و حكومةتي خؤي و بةشصكي باشي لة خاكي باشووري كوردستان ئيدارة دةكرد. لةطةلَ ئةوةي كة ثصويست بوو ئةم حالَةتة نوصية لايةني عيراقي عةرةبي وا لصبكات كة ئيتر سص و دوو نةكات لة ثصزانيني مافةكاني كورد. لةطةلَ ئةوةشدا كة ثرةنسيثي فيدرالي بؤ كوردستان قةبوولَ كرا لة كؤنطرةي ظيةننا، بةلآم هةر ئةو لايةنانة لةسةرةتاوة مامةلَةي فيدراليان كردووة لة طؤشةبينينصكي شؤظينيستي عةرةبيةوة و لة ضوارضصوةي ئةو بيرؤكة عةرةبية كلاسيكيةي كة بة درصذايي كات باو بووة لة بيركردنةوةي لايةني عةرةبيدا لة عيراق. ئةم بيركردنةوةيةش شصوة و دةربأي جؤراوجؤر و لة حالَي جوداجودادا خؤي بينيوةتةوة، لة هةمووشيان طرنطتر: يةكبووني خاكي عيراق بة كوردستانيشةوة؛ قةبوولَنةكردني كةركوك وةكو شارصكي كوردستاني؛ مؤنؤثؤلي (ئيحتيكار) كردني دةسهةلآتة هةرة طرنطةكان وةك بةرطري و سياسةتي دةرةوة و ئابووري و سياسةتي دراوي لةلايةن حكومةتي مةركةزيةوة؛ قةبوولَنةكردني هيض جؤرة زةمانةتصكي نصونةتةوةيي، قةبوولَنةكردني ئةوةي كة كورد خاوةني سوثاي خؤي بصت يان مافي طةأانةوةي هةبصت بؤ أاي خةلَكي كوردستان لة أاثرسيةكي (أصفراندةم) صكي ئازاددا. ئةم حالَةتة بةأووني أةنطي داوةتةوة لة طفتوطؤكاني لايةني عيراقي عةرةبي لةطةلَ لايةني كوردستاني. ثصداضوونةوةيةكي بةثةلة بة أاطةياندنةكةي كؤبوونةوةي ناسرية (لة ناوةأاستي ئةثريلي 2003) واتة ضةند أؤذصك دواي كةوتني أذصمي سةدام، بة أووني ئةوة خويا دةكات كةوا نة ووشةي كورد و نة ووشةي كوردستان لةم أاطةياندنةدا نةهاتووة، كةضي لايةني هةرة طرنطي بةشداربوو لةم كؤبوونةوةيةدا لايةني كوردي بوو! لةمة خةراثتر لة بةندي سصهةمي ئةم أاطةياندنةدا هاتووة كة سيستةمي سياسي عيراق لة داهاتوودا فيدرالي دةبصت، بةلآم ئةم سيستةمي فيدراليية تةنها دواي ثرسكردن بة خةلَكي هةموو عيراق دةضةسثص. ثصشتريش لة كؤنفرانسي لةندةن (دصسصمبةري 2002) كؤمةلَصك ثرةنسيث أصطةياندران كة لة كؤيدا زؤر دوورة لة بةبص ثصضوثةنا ناساندني مافةكاني خةلَكي كوردستان. ئاخر لة خالَي هةشتةمي أاطةياندني ئةم كؤنفرانسةدا، كاتصك باس دصتة سةر جينؤسايدكردني كورد لة ئؤثةراسيؤني بةدناوي ئةنفالدا، وا باسكراوة كة أذصمي سةدام 182،000 هةزار " هاونيشتيماني " ئةنفال كردووة. جارص ضؤن دةبص قةبوولَ بكرص كة بةبص ناوهصناني ووشةي كورد باس لة ئةنفال و قوربانيةكاني بكرص، وةكو ئةوةي باس لة قأكردني جووةكان بكرصت بةبص ئةوةي ناوي خودي جووةكان بهصندرصت! ئةرص ئةمانة هاونيشتيماني بوون يان تةواو بة ثصضةوانةوة؛ لةبةر ئةوةي كةمترين أادةي مافي هاونيشتيمانيان نةبوو، ئةنفالكردنيان مومكين بوو. لةأاستيشدا ئةمانة هةر هةموو مافصكي هاونيشتيمانيان ثص أةوا نةبينران وة لةسةر ئةم بنضينةيةش ئةنفالكران. لةبةرئةوة ئةنفالكران ضونكة كورد بة طشتي لة كاتي أذصمي سةدام أازي نةبوو هاونيشتيماني بص بةو شصوةيةي كة أذصمي شؤظينيستي بةعس دةيخواست. كاتصكيش باس هاتؤتة سةر أاثةأين و ("ئينتيفازة") ي بةهاري 1991 تةنها باس لة ئينتيفازة دةكرص و أاثةأيني كوردستان لةناو ئةم ئينتيفازة " عيراقية "دا شاردراوةتةوة. ئاخر أاثةأين يةكصكة لة أووداوة هةرة طرنطةكان لة مصذووي هاوضةرخي كوردستاندا وة حةشارداني لةناو بةرطصكي عيراقي عةرةبيدا طوناهصكي زؤر مةزنة بةرامبةر بة مصذوو و خةباتي سياسي خةلَكي كوردستان. بؤ فةلَةستينيةكان توانيان بة هةموو جيهان بسةلمصنن كة لة هةموو زمانةكاندا تةنها ووشةي ئينتيفازة بةكاربصت، بؤ كورد نةتوانص بة عيراقي عةرةبي بلَص " ئاخر ئةوةي كوردستان ئينتيفازة نةبوو بةلَكو أاثةأين بوو "! ئةمة تةنها مشتصكة لة خةرواري كؤنفرانسي لةندةن كة لصرةدا بة ووردي ناكرص باسي لصوة بكةم. بةلآم طرنطة ئةوة بطوترص كة ئؤثؤزيسيؤني عةرةبي و ئيسلامي "عيراقي" لةوكاتةدا لةوثةأي بصهصزيدا بوو وة ثصويستي بة هةر يارمةتيةك هةبوو. ئةوانةي باس لة فشاري ئةمريكي دةكةن كة أاطةياندني كؤنفرانسي (لةندةن) ي مومكين بةو شصوةيةي كة دةرضووة، ئةوا ئةو بؤضوونةش تةواو نية. سةرضاوةي ناو خودي كؤنفرانسةكة وا دةردةخةن كة كورد دةيتواني دةستكةوتي زياتر بةدةست بهصنصت لةو كؤنفرانسةدا. ئةم دوو نموونةيةي ئةنفال و أاثةأين لة أاطةياندني كؤنفرانسي (لةندةن) دا بةأووني كةمي باوةأي نةتةوةيي و نائاطايي سياسييانةي نوصنةراني كورد كة لة كؤنفرانسةكةدا بةشدار بوون دةردةخات، نةك فشاري ئةمريكا. شؤظينيزمي هصزة عيراقية عةرةبيةكان بة هصزة ناسيؤناليست و ئيسلاميةكانةوة، لة هةلَوصستيان بةرامبةر فيدرالي و مافةكاني كورد بة جوانترين شصوة دةركةوت دواي كةوتني أذصمي سةدام وة بةتايبةتي بة ثةيوةندي لةطةلَ دةمةتةقصكردن و بأياردان لةسةر ياساي بنضينةيي بةأصوةبردني عيراق كة لة أؤذي 8ي ئادار (مارس) ي ئةمسالَ بةشصوةيةكي أةسمي دةرضوو. ئةم ياساي كاتيية هةموو لايةك أازي دةكات، بةلآم هيض لايةنصكيشي بةتةواوةتي أازي ناكات. ئةم بةلَطةنامة دةكرص لة باشترين حالَةتدا سص شصوة زةرةري لص بكةوصتةوة: 1) ئةم ياساي كاتيية دؤكومصنتصكة كة لة باشترين حالَةتدا ضارةسةري ململانصكاني كورد لةطةلَ ئةوةي كة سبةينص جارصكي تر دةبصتةوة دةولَةتي عيراق، دوا دةخات؛ 2) ئةم ياساي كاتيية لة لةبارترين زةمةندا دصت كة تيايدا كورد بوارصكي زصأيني بؤ أةخساوة كة تيايدا دةتوانص كاربكا بة مةبةستي طةيشتن بة ئامانجةكاني، كورد سأ (تةجميد) دةكات و ئةم دةرفةتةي لص دةدزصت؛ 3) كورد بة ئيمزاكردني ئةم ياساي كاتيية موافةقةي كرد لةسةر داةمزراندني دةولَةتي عيراق، ئةو دةولَةتةي كة سبةينص مافةكاني كورد ئينكار دةكات، بةلَكو لةوةش خةراثتر دةكةوصتةوة طياني كورد. لةم ياساي كاتييةدا، هةر لة ديباجةكةي (ثصشةكيةكةي) دا، كة هةلَبةتة بةشصكي طرنطي هةر دةستوورصكة، جةخت كراوة لةسةر " الوحدة الوطنية " (واتة يةكبووني نيشتيماني عيراق) . بةكارهصناني ئةم ضمكة زؤر مانا دةبةخشص و طرنطي تايبةتي هةية: 1) ئةمة أصك بةردةوامي ثأؤذةي شؤظينيستي عةرةبية كة دةربأةكةي يةكبووني عيراق، وةكو خاك و ناسنامة و يةك نيشتيمان. ئةمةش أصك دذي ئةو بؤضوونةية كة دةلَص دوو خاك (كوردستان و عيراقي عةرةبي) و دوو ناسنامة (عةرةبي و كوردي) وةهةروةها لةوةش طرنطتر دوو ثأؤذة (ثأؤذةي كوردستاني و ثأؤذةي عيراقي عةرةبي) هةية. مرؤظ بة أاشكاوي دةتوانص بلَص كة يةككردني ئةم دوو ناسنامة و ثأؤذةي سياسي و خاكة أصك قةبوولَكردني فةلسةفة و بيرؤكةي شؤظينيستي عةرةبية لة عيراق كة بةدرصذايي 83 سالَي أابردوودا كة لة حالَةتي ثراكتيكيدا بةعةرةبكردن و هةلَةبجة و ئةنفال و. . . هتد لصكةوتؤتةوة. 2) بةكاربردني ئةم ضةمكة لة ديباجةدا أصك ئةوة دةردةخات كة ئةو مةسةلةي " الاتحاد الاختياري " وة يا يةكيةتي ئارةزوومةندانة كة لايةني كوردي بةكاريهصناوة و دةهصنص، تةنها بؤ بةنجكردني كوردة و خاثاندنصكي سياسيانةي تةقليديية كة لةطةلَ خةلَكي كوردستان كراوة و دةكرص. ئاخر ثصويست ناكات مرؤظ زانا بصت لة بواري سياسةت بؤ ئةوةي بزانصت كة جياوازي ئةرز و ئاسمان هةية لةنصوان ووشةي "وحدة " (يةكبوون " لةلايةك وة "اتحاد " (واتة يةكيةتي) لةلايةكي تر. زؤر بةكورتي قةبوولَكردني ووشةي " وحدة " كورد جارصكي تر أصك بؤضووني أذصمي بةعسي قةبوولَكردووة، ئةو بؤضوونةي كة دوصنص بة ئاطر و ئاسن نةتواندرا بةئةنجام بطةيةندرص، بةلآم ئيمأؤ لة ثةنجةرةي برايةتيةوة ترسي بةئةنجامطةياندني هةية. جطة لةمةش لة ماددةي (52) دا جةخت لةسةر "عراقأ موحدأ" واتة عيراقصكي يةكثارضة كراوةتةوة. ديارة لصرة مةبةست ئةوة نية كة بة ووردي هةموو بةندةكاني ئةم ياساي كاتيية بخةينة بةر تيشكي باس و لصكؤلَينةوة، بةلآم هةرنةبص هةندصك لة خالَةكان زؤر ثصويستن كة ئاماذةيان ثص بكرص. لة بةندي ضوارةمدا هاتووة كة فيدرالي لة عيراق لةسةر بنضينةي أةطةز و ئيتني و نةتةوةيي و مةزهةبي نية. ئةمة أصك أووتكردنةوةي جولآنةوةي سياسي كوردستانة لة ناوةأؤكة نةتةوةييةكةي و دامالَيني أووي نةتةوةيي و كوردستانية لة أووي ئةو فيدراليةي كوردستان. لةأاستيدا ئةمة زؤر كةمترة لةوةي كة بطرة خودي أذصمي بةعسيش كاتي خؤي شايةني طةلي كوردستاني بيني: لةأاستيدا يةكص لة خالَةكاني بةياننامةي ئازار (11ي ئازار 1970) ئةوةبوو كة أاثةأيني ضةكداري كوردستان داني ثيانرابوو وةكو جولآنةوةيةكي نةتةوةيي ئازاديخواز. بصطومان ئةم بةندة طرنطيةكي زؤري هةية.

 لة ماددةي 16، بةندي ج هاتووة كة هةر عيراقيةك مافي بةبص قةيد و شةرتي هةبص كة لة هةر جصطايةكي عيراق ("تملك") ي هةبصت. لةم خالَةدا دوو مةترسي جددي دةردةكةون: 1) سبةينص عةرةبةكان لة عيراق بة كأيني مولك لة كوردستان بةشصوةيةكي زؤر "برايانة و ئاشتيانة" كوردستانمان لص دةكأن يان هةرنةبص بةشصوةيةكي جددي جوطرافياي كوردستان تةسك دةكةنةوة و دةشصوصنن؛ 2) ئةم خالَة دةبص بة أصطر لةثصش تةسفيةكردني ثاشماوةكاني سياسةتي تةعريبي أذصمي بةعس، ضونكة ئةو كاتة دةكرص لة باشترين حالَةتدا عةرةبة هاووردةكان (يا باشتر واية بلَصين عةرةبة كؤلَؤنيستةكان) ئةو خان و مولكةيان لصبسةندرصتةوة كة كاتي خؤي لة ثأؤسةي تةعريبدا دةستيان بةسةردا طرتووة، بةلآم هةر لة هةمان شوصن دةرفةتيان بدرصتص كة بمصننةوة وة مولَكي تازة بكأن (هةر بةو ثارةيةي كة وةكو قةرةبوو وةريدةطرن) يان بةلَكو هةروةها ثصيان ببةخشرص بة ثصي ئةم ماددةية. ئةوةتا هةر بةثصي ماددةي 53 عةرةبة هاووردةكان مافي قةرةبووكردنةوةيان هةية. ئةوةي كة سةراني كورد ئاطاداري نين وة زؤر ثصويستة ئاطاداري بن ئةوةية كة لةأاستيدا نموونةي وا هةية لة جيهان كة ناوضةي ئؤتؤنؤمي بؤي هةية لةأووي قانوونيةوة أصطة نةدات بة نةتةوةي زؤرينة كة خاك بكأص لة ناوضةي ئؤتؤنؤميدا. جا لةبةر ئةوة هةر بؤ نموونة لةم خالَةدا فيدراليةكةي كورد لة ئؤتؤنؤميش كةمترة ! دةبص ئةوةش بلَصين كة مةترسي بةثارةكأيني خاكي كوردستان لة داهاتوودا زؤر بة أاشكاوي جةختي لةسةر كراوة لةو ثأؤذةيةي كة لةلايةن دةستةي ئاشتي و ئايندة ثصشكةش بة هةردوو سةركردايةتي هةردوو حيزبة دةسهةلآتدارةكةي باشووري كوردستان كران لةأصطةي هةردوو كةسي يةكةم لةم دوو حيزبةدا لة سةرةتاي مانطي كانووني دووهةمي ئةمسالَ. (بؤ خوصندنةوةي دةقي ثأؤذةي دةستةي ئاشتي و ئايندة بأوانة كوردستاني نوص 9 / 1 / 2004، ل3) . لة ماددةي (25) دا حوكومةتة ئةقليميةكان و ثارصزطاكان لةأووي سةلآحيةتي قانوونيةوة تا أاددةيةكي زؤر وةكويةك حسصب دةكرصن: بةأصوةبردني دةولَةمةنديةكاني سرووشتيي عيراق بة أاوصذكاري لةطةلَ حوكومةتة ئةقليمي و ثارصزطاكان دةبصت. بةثصي ماددةي 53 باس لة ضارةسةري مةسةلةي كةركوك و هةموو ئةو ناوضانةي تر كة تا 19ي ئادار 2003 لةذصر دةستي حكومةتي بةعس بوون تا سةرةتاي سالَي 2006 دةكرصت. ئةم ماددةية شتصكي طرنط دةسةلمصنص ئةويش قةبوولَكردنصكي ثرةنسيثية كة ئةم ناوضانة قابيلي ئةوةن قسةيان لةسةر بكرص و دلَةأاوكصي لايةني كورديش دةردةخات بةرامبةر بة كوردستانيبووني ئةم ناوضانة، يان هةرنةبص لايةني عةرةبي وا بؤ خؤي تصدةطات. دةكرص ئةمةش مةبةستي ئةم لايةنة بووة. لة هةمان ماددةدا هاتووة كة سص دانة ثارصزطا بةيةكةوة دةتوانن يةك ئيقليمي فيدرالي دروست بكةن. بةم ماناية ئةطةر لايةني كوردي بؤي هةبص يةك دانة ئيقليمي فيدرالي دروست بكات، ئةوا لايةني عةرةبي لة ثراكتيكدا بؤي هةية 4 تا 5 ئيقليم دروست بكات. بةم ثصيةش شتصكي يةكجار طرنط لةم مةسةلةية دةكةوصتةوة: بةثصي ماددةي 61 ئةطةر لايةني كوردي يةك مافي ظيتؤي هةبصت (كة ئةويش دةكرص لة ململانصي ثارتي و يةكصتيدا ببص بة قورباني) ، ئةوا عةرةبةكان مافي 4 تا 5 ظيتؤيان هةية. سص ثارصزطاي عةرةبي بة يةكةوة دةتوانن هةر شتصك بة ظيتؤ أةت بكةنةوة كة لة بةرذةوةندي كورددا بصت. دواجار زؤرينةي عةرةبي لةم قؤناغةدا ئةو كاتة دةحةسصتةوة كة ئةم مافي ظيتؤية بة تةواوةتي لة دةستووردا لاببردرصت. ئينجا قةبوولَكردني فيدرالي لةلايةن كوردةوة بةبص ظيتؤيةكي بص سص و دوو و بةبص سوثاي خؤي و بةبص زةمانةتي نصونةتةوةيي طةأانةوةية بؤ ناو عيراقي ثصشوو، عيراقي كيميابارانكردني هةلَةبجة و ئةنفال و. . . هتد. ئةوةتا ئايةتولآ سيستاني ناخوازص نةتةوة يةكطرتووةكان ئةم ياساي كاتيية قةبووللَ بكةن و بأياري داوة لةطةلَ نوصنةري كؤفي ئةنانيش كؤنةبصتةوة ئةطةر نةتةوة يةكطرتووةكان ئةم ياساية بئافرصنصت. هؤيةكي طرنطي ئةم هةلَوصستةش ئةم ظيتؤ كرض و كالَةية كة لة سةرةوة ئاماذةي ثصكرا.

 بةثصي ماددةي 56 بةأصوةبردني دةولَةتي عيراق لةسةر بنضينةي لامةركةزي دةبصت وة بةم ثصية حوكومةتة ئةقليمي و ثارصزطاكان بةيةكةوة باسكراوون. ماددةي 58، كة تايبةتة بة كةركوك و ناوضة بةعةرةبكراوةكان، طرنطي تايبةتي هةية: 1) لةم ماددةية و لة هيض شوصنصكي تري ئةم ياساي كاتييةدا باسي ووشةي بةعةرةبكردن ناكرص ئةمةش زياتر لة دةلالةتصكي هةية. ئةوةي طرنطترة بة ضمكي كصشةكاني "عةقاري" و "مولكيةت" ناوي ئاسةواري تةعريب دةبات. ئاخر تةعريبكردني كةركوك وة دةربةدةركردني دةيان هةزار خصزاني كورد لةم شارة و لة ناوضةكاني تر كةي طرفتي عةقاري و مولكيةتة؛ 2) مانةوةي عةرةبة هاووردةكان، كة هصنراوون بؤ كةركوك و ناوضةكاني تر، لةو ناوضانةي كة بؤيان هصنراوون، وة هةر لةم شوصنانة خاك و خانوويان ثص ببةخشرصت، هةرضةند ماددةكة باسي طةأاندنةوةيانيش دةكات بؤ ئةو شوصنانةي كة لصيوة هاتوون خةتةرصكي جيدديية؛ 3) دواخستني مةسةلةي كةركوك وة ثصدانةطرتن لةسةر كوردستانيبووني كةركوك أةوايي بةخشينة بة ئيدديعاي كوردستاني نةبووني يان هةرنةبص طومانخستنةسةر كوردستانيبووني (كةركوك) ة، كة ئةمةش أصخؤشكةرة بؤ دؤأاندني كةركوك. لة شصوةي سياغةكردني ياساي كاتي وة هةروةها شصوةي كاردانةوة و مامةلَةكردني لايةني شيعة لةسةري ئةو ثةيامةمان دةداتص كة:1) ململانصي سياسي و ديثلؤماسي هةرةقورس لةبةردةمي كوردة، ئةم ململانصية لةأصطةي دةستةواذةكردن لةسةر ياساكةدا بةم شصوةيةي كة هاتووة ضارةنةكراوة. ئةم ململانصية توند و تؤلَتر دةبصت لةطةلَ نزيكبوونةوةي دانةوةي سةروةري بة عيراقيةكان و تةسليمكردني ئةم سةروةرية و خؤكصشانةوةي ئةمريكا؛ 2) مةسةلة هةرة طرنطة كوردستانيةكان وة تاقيكردنةوةي أاستطؤيي و أاددةي ثراكتيزةكردني ئةوةي لة دةستوورةكةدا هاتووة لةأؤذاني داهاتوودا، بةتايبةتي دواي دانةوةي سةروةري بة عيراقيةكان، دةردةكةوصت. بة ئةطةري هةرة زؤريش لايةني عةرةبي تا بؤي بكرصت لة مةسةلة هةرة طرنطةكاندا شؤظينيستانة أةفتار دةكات و ئةوةي كة دراويشة بة كورد خالَي دةكاتةوة لة ناوةأؤكةكةي.

 3) هصزة كوردستانيةكان: أصك لةبةر ئةمةي كة لةم ضةند دصأةي دوايي، سةرةوة، طوترا و لةبةر هؤي تريش لةململانصي سياسي و ديثلؤماسي داهاتوودا لةنصوان كوردستان و لايةنةكاني عيراقي عةرةبيدا، هصزي ثارتة سياسيةكان و تواناي فةرزكردني داواكارية كوردستانيةكان بةهيض شصوةيةك تصرص ناكات. لصرةوةية كة لة داهاتوودا ئةم هيزة سياسيانة ثصويستيان بةوة هةية كة هةموو توانا جةماوةريةكاني كوردستان وةطةأبخةن و أصطةبدةن كة جادةي كوردستان بةو شصوةي كة ثصويستة طوزارش لة خؤي بكات و ئةو هةذانة سياسي و ديثلؤماسية فةراهةم بكات كة كوردستان ثصويستيةتي. لة لايةكةوة ثارتي ديموكراتي كوردستان و يةكصتي نيشتماني كوردستان دةخوازن بة خةلَك بلَصن كة ئةوان أةوايي نوصنةرايةتيكردني خةلَكي كوردستانيان هةية و ثةرلةمانصكي هةلَبذصردراو هةية كة بةثصي بؤضووني ئةوان دةربأي ئيرادةي خةلَي كوردستانة، بةلآم لة لة لايةكي ترةوة بة هيض شصوةيةك أصطة بةوة نادةن كة لة دةرةوةي كؤنترؤل و ئيرادةي ئةم دوو حيزبة بواري دةربأيني ئيرادةيةكي كوردستاني سةربةخؤ و ئازاد هةبصت. ئاخر هةر ئةو ئيرادة ئازادةية كة ئةوان لة ناخةوة دةترسصنص. لةبةر ئةوة نةك هةر ضيتر ئةم دوو حيزبة دةربأي بةتةواوةتي ئيرادة و خواستة سياسيةكاني خةلَكي كوردستان نين بةلَكو بوونةتة ئةو هصزانة كة أصطة نادةن بة هيض شصوةيةك ئةم ئيرادةية بةشصوةيةكي ئازادانة خؤي دةرببأص و شوصنثةنجةي هةبصت لة سياسةتة كوردستانيةكاندا. لة أاستيدا بة ثصضةوانةي نيشانداني أصزطرتن لة ئيرادةي خةلَكي كوردستان، ئةو ئيرادةية لةأصطةي شةأي خؤكوذي لة ناوةأاستي 1994ةوة وة بةردةوامي ئةم شةأة تا ضةند سالَصك بنثصكرا، لة كاتصكدا ئيرادة و بةرذةوةنديةكاني كورد تةواو لة دذايةتيدابوون لةطةلَ ئةم شةأة وصرانكارانةدا. لةطةلَ ئةوةي كة ثةيمانصكي ئاشتي لة واشنتؤن مؤركرا لة سالَي 1998، بة أؤلَصكي كاريطةرانةي ئيدارةي ئةمريكي، ململانصي ثارتي و يةكصتي لةشصوةي لةتكردني جةستةي باشووري كوردستان تا ئيمأؤش بةردةوامة. شتصكي تراذيكؤمي (تراذيدياي خةندةئامصز) ة كة باس لة أةوايةتي ثةرلةمانصك بكرص كة كةمترين هؤ و أةوايةتي مانةوةي زؤر دةمصكة لةدةست دابصت و لةمةش خةراثتر هةر ئةم ثةرلةمانة ضةند جارصك لةسةر دةستي ئةم دوو هصزة هةتك كرابص. جا لةبةر ئةوة زؤر سةير و نامومكين دةبص ئةطةر هةر ئةو دوو هصزة أصز بؤ ئيرادةيةك دابنصن كة لة أصطةي أيفراندةمصكي ئازادةوة خؤي دةربأص. ئيمأؤش ثرةنسيثي ئةم دوو حيزبة ئةوةية كة يان نابصت شتصك لةدةرةوةي ئيرادةي ئةوان هةبصت لة كوردستان، يان ثصويستة ئةو شتة لةذصر دةستي خؤيان و ئيرادةي خؤياندا بصت. ئةم دوو هصزة خاوةني ئةو كولتورة سياسية ديموكراتية نين كة تةحةممولي جولآنةوةيةكي مليؤني جةماوةري، لةشصوةي جولآنةوةي أيفراندةمصكي سةربةخؤ، بكةن. ئةم دوو زلهصزة لة كاتصكدا بةردةوامن لة ثاراستني ئةو ثأؤسة نصطةتيظانةي دوو ئيدارةيي لة باشووري كوردستان، كة زؤربةي هةرة زؤري خةلَكي كوردستان دةخوازص بةئيسرارةوة كة ئةم دوو ئيدارةيية نةمصنصت. ئةي ئةمةية أصزطرتن لة ئيرادةي خةلَكي كوردستان و بةرذةوةنديية بةرزة نةتةوةييةكان ؟

 هةلَبةتة لةمثةر لةم طشتطيريةدا ئةوةية كة ئينكار ناكرص لة مةيداني سياسي كوردستاندا، جطة لةم دوو هصزة، حيزبي تر هةن كة خوصندنةوةيان و هةلَسوكةوتيان جوداية لة دوو زلهصزةكة، بةلآم أاستيةكة ئةوةية كة تواناي ئةم هصزانة تصري ئةوة ناكات كة هاوكصشةي سياسي لة كوردستان بةشصوةيةكي بنةأةتي بطؤأص بةمةبةستي وةسةرخستني داواكارية كوردستانيةكان و شكاندنةوةي تةرازووي هصز لة بةرذةوةندي خةلَكي كوردستان. ئيمأؤ لة كوردستان دواي ئةم هةموو سالَة لة حوكمي "حيزبؤكراتي" يان "ميليشياكراتي" يةكصتي و ثارتي ضينصكي مشةخؤري ناو حيزب و ئيدارةكان دروست بوون كة بة هيض شصوةيةك سةرئصشةيان بةرذةوةندية نةتةوةييةكان و ئةم جؤرة باسانة نية، بةلَكو مانةوةي ستاتوي ئابوري و كؤمةلآيةتي خؤيةتي، لايةني عةرةبيش كة ثصزانيني خؤي لةأصطةي ياساي كاتي دةردةبأص مةبةستصكي شاردراوةي ثاراستني ئةم بارة نصطةتيظانةية لة وةختصكدا كة كورد ثصويستي بة هةر ضركةساتصك و أؤذصك هةية بؤ بة ضاكتر خؤنواندن و خةملآندني خةباتي سياسي و ديثلؤماسي. 4) هصزة ئيقليميةكان: شاردراوة نية كة هصزة ئيقليميةكان هيض كاتصك ئةوةيان نةشاردؤتةوة كة دذي هةر ثصشوةضوونصكن لة باشووري كوردستان بة ئاأاستةي طةيشتني كورد بة ئامانجة سياسيةكاني. بةلآم ئةمة ئةوة ناطةيةنص كة ئةم لايةنة ئيقليميانة وةكو سالآني ثصشتر بؤيان دةضصتة سةر كة هةر ضؤن و بةهةر شصوةيةك حةز بكةن أةفتار بكةن بةرامبةر بة كورد. بةطشتي، دوو زلهصزةكة ئيمأؤش لة خوصندنةوةي 1950ـكان و 1960ـ ةكان نزيكترن تاوةكو لة خوصندنةوةيةكي هةنووكةييانة كة مةرج و بواري تايبةتي خؤي هةية زؤر جيا لة هي سالآني ثصشتر. ئصران و سوريا ئيمأؤ لةبن فشارصكي ئةمريكين و كانديدن بؤ طؤأانكاري طةورة و هةذصنةر. . . توركيا بة هيض شصوةيةك ئةو بوارةي نية كة بتوانص بة هةوةستي خؤي بةرامبةر باشووري كوردستان هةرضي بكات. لة أاستيدا توركيا لة هةموو أؤذصك باري ستراتيذي كزترة و دواجار ثصويستي بةوة هةية كة لة طرفتة سياسية كؤنةكان، لة ناوةوة و دةرةوة، نةجاتي بصت جا ض جاي ئةوةي طرفتي تازة بؤ خؤي خةلق بكات. لةأاستيدا ئيمأؤ هةلَةيةكي ستراتيذي لةلايةن توركياوة، بؤ نموونة هاتنة ناوةوة بةهصز بؤ ناو باشووري كوردستان، زياتر خزمةتي كورد دةكات تا لة زةرةريدابصت ! دواجار ئيمأؤ وةكو سالآني أابردوو مومكين نية ئةم سص ولآتة لة دذي كورد هةرضؤن بخوازن هاوثةيماني بكةن. ئيمأؤ بةرهةمهصناني ئةم جؤرة هاوثةيمانية زؤر ئةستةمة و ئةكةر بةرهةميش بصت ئةوا ناتوانصت بةو ثةأي نصطةتيظانة بؤ كورد لة باشووري كوردستان ضارةنووسساز بصت.

 1 ـ 3 ـ أةهةندي دواأؤذ : بؤ ئةوةي كة بزووتنةوةي أيفراندةم بتوانص جولآنةوةيةكي كاتي نةبصت وة بتوانص بةأووي داهاتوودا لةسةر ثص بوةستصت و بةرةو دواأؤذ وة بة ئاأاستةي هةندص ئامانجي ستراتيذي خةلَكي كوردستان مؤبيليزة بكات، دةبص ئةو جولآنةوةية بةر لةهةر شتصك خاوةن تةسووري سياسي خؤي بصت. لصرةدا ئةم جولآنةوةية لةبةردةم دووأيانصك خؤي دةبينصتةوة: 1) خؤشاردنةوة لةثشت أاطةياندن و هةنطاوي تةماوي و ناديار و كةم يا زؤر، لة ئاستي ستراتيذيدا، ثشتطيريكردن لة سياسةتي دوو زلحيزبةكة. . . ؛ يان 2) بة أاشكاوي باسكردن لةوةي كة ئؤتؤنؤمي و فيدرالي تةنها دوو أووي دراوون تصري ضارةي مةسةلةي نةتةوةيي ناكةن و كورد دةبص بة أاشكاوي باس لة ضارةسةري بةتةواوةتي بكات و لةأصطةي أاثرسي (أيفراندةم) ةوة بؤي فةراهةم ببصت كة بأيار بدات بؤ ضارةسةري بةتةواوةتي دؤزةكةي كة ئةويش هةلَبذاردني سةروةري نةتةوةيية لة شصوةي دةولَةتي نةتةوةيي سةربةخؤدا. لةلايةكةوة، ئاشكراية كة ئةلتةرنةتيظي يةكةم كورد بةرةو داهاتوويةكي ثأ مةترسيدار دةبات كة ئةويش ئةمةية كة لة ثأؤسةي أازيبوون لةسةر فيدرالي، كورد حةزبكا و حةز نةكا بةشدار دةبصت لة دامةزرانةوةي عيراق، لة كاتصكدا ئةو دةرفةتةي هةية كة ئةمة نةكات. ثشتطيريكردني جولآنةوةي أيفراندةم بؤ زيندووكردنةوةي دةولَةتي عيراقي هةلَوةشاوة و طؤأكراو، أصك ئةوة دةطةيةنص كة كورد نةك هةر لة أصطةي حيزبةكانيةوة بةشدارة لةم بأيارة ستراتيذية خؤكوذة بةلَكو تةواوي جةماوةري كوردستانيشي لةطةلَة لةأصطةي بزووتنةوةي أيفراندةم. . . ئةمة نةك هةر ضةوتيةكي مصذوويية كة بة زةرةر دةطةأصتةوة بؤ نةوةكاني ئيمأؤ و سالآني نزيكي داهاتوودا، بةلَكو زؤر بة نصطةتيظانة دةطةأصتةوة بؤ نةوةكاني سبةينصي باشووري كوردستان. ضونكة ئةو كاتة ئةوان ناتوانن بلَصن كة زيندووكردنةوةي دةولَةتي عيراق فةرزكرا لةلايةن ئةم و ئةو هصز، بةلَكو كورد خؤي لة بزووتنةوةيةكي مليؤني وةكو أيفراندةم لةطةلَ ئةم ثأؤسةيةدا بوو. . . ثصشوةضوونصكي ئةوها بؤ هةموو بةشةكاني كوردستاني مةزنيش كاريطةرصكي نصطةتيظانةي ستراتيذي زؤري دةبصت. . . لة لايةكي ترةوة، ئةطةر بزووتنةوةي أصفراندةم دةخوازص أصضكةشكصن بصت و ئةو هصزة بصت كة لة ضوارضصوةي مافي ضارةي خؤنووسيندا بة ئاأاستةي ضارةسةري نةتةوةيي كار بكات، ئةوا دةبصت بةر لةهةر شتصك خؤي بثارصزصت لة ثشتطيريكردني دروست بوونةوةي دةولَةتي عيراق و هةموو شصوةكاني نيوةضارةسةري، جا ئؤتؤنؤمي بصت يان فيدرالي. ضونكة دواجار هةر سيغةيةك لةمانة بةعيراقيكردني باشووري كوردستان و أةواييدان دةبصت بة حالَةتي دابةشبووني كوردستاني مةزن. لصرةشةوة ثصويستة بة أاشكاوي درووشمي كوردستانصكي ئازاد ببصتة ئامانج و أوحي كاركردني بزووتنةوةي أيفراندةم. وة لةطةلَ ئةمةش بة أاشكاوي هةموو هةولَصك أةت بكاتةوة كة مةبةست تيايدا بصأةنطكردن و لةأووي ستراتسذيةوة بصجةوهةركردني ئةم بزووتنةوةية بصت. ئةم بزووتنةوةية نابصت أصطة بة دوو ئةطةر بدات كة ببنة أاستي : يةكةميان، أصطةنةدان بة بةكارهصناني بزووتنةوةي أيفراندةم لة طفتوطؤكاني ثشت ثةردة لة بةغدا و لصرة و لةوص ؛ دووهةميان، بزووتنةوةي أيفراندةم نابصت بؤ فيدرالي بةكاربصت جا ئةو فيدرالية هةرضةند بةهصز بصت. لة أووي ثرنسيثةوة دوواجار هةرضةند بةهصز بصت، فيدرالي أةوايي دةدات بة حالَةتي دابةشبوون و بة داطيركراوي مانةوةي كوردستان. 2 ـ بزووتنةوةي أيفراندةم:ضؤن وة ض دواأؤذصك. لةم بةشةي ئةم ووتارةدا هةولَي ثصداضوونةوةيةكي بةثةلةي بزاظي أيفراندةم دةدرصت و جةختيش لةسةر أةوتي سياسيانةي ئةم بزووتنةوةية و ئةطةرةكاني طةشةكردني يان بة ثصضةوانةوة، ثاشةكشة و نشووستي، دةكرصت.

 2 ـ 1 سةرهةلَداني بزووتنةوةي أيفراندةم: ئاشكراية كة بزووتنةوةي أاثرسي (أيفراندةم) لة كوردستان وةكو بزووتنةوةيةكي سنووردار بةشصوةيةكي أصكخراو لة ناوةأاستي مانطي تةمموزي ثار (2003) هاتة كايةوة. بةلآم بيرؤكةي أيفراندةم و بانطاشةكردن بؤ ئةم بيرؤكةية زؤر زووتر هاتووة. لةم بارةيةوة أاست نية حيزبي كؤمؤنيستي كرصكاري عيراقي ئةوة طران بة خةلَك بفرؤشص كة ئةوان خاوةني بيرؤكةي أيفراندةمن. أاستيةكةي ئةوةية كة بةرزكردنةوةي درووشمي أيفراندةم لة لايةن ئةم حيزبةوة هيض ثةيوةنديةكي نةبووة بة مافي ضارةي خؤنووسيني كورد و مافي دامةزراندني دةولَةتي نةتةوةيي كوردستان. هةلَطرتني ئةم درووشمة لة لايةن ئةم حيزبةوة تةنها بؤ ئيحراجكردني ثارتي و يةكصتي بوو و مةبةستيش تةحةدداكردني دةسهةلآتي ئةو دوو حيزبة بووة، كة ئةمةش خؤي لة خؤيدا ثصويست ناكات شتصكي خةراث بصت، بةلَكة لة زؤر أووةوة باشيش بووة ئةطةر لة ديدي دةسهةلآتي سياسيةوة بؤ كصشةكة بنواأين. لة أاستيدا ئةم حيزبة هةر لة بنضينةوة باوةأي بة ناسيؤناليزمي كوردي نةبووة و نية و بةلَكو بة دياردةيةكي ئايديؤلؤذي خةراثيشي دةزانص. بةهةرحالَ، خاوةني ئةم ووتارة دةكرص بطووترص يةكصك بووة لةو كةسانةي باسيان لة أيفراندةم كردووة زؤر زووتر لة دةستثصكردني ئةم بزووتنةوةية لة كوردستان. هاوكات نووسةر و أؤشةنبيري تريش زووتر باسيان لةم بيرؤكةية كردووة. سةرهةلَداني بزووتنةوةي أيفراندةم وةكو شصوةيةكي أصكخراوي وةرطرتبصت لة سلصمانيةوة لةسةر دةستي ضةند أؤشةنبيرصك، بة هةندص ئيشكال و نيشانةي ثرسيارةوة، دةستي ثصكرد. بة بؤضووني خؤم ئةم ئيشكال و نيشانةي ثرسيارانة بةتةواوةتي ضارةنةكراون و طومانةكانيش بةتةواوةتي نةأةواونةتةوة: 1) دةستثصشخةراني بزووتنةوةكة ثةلةيان كرد لة دةستثصكردنيدا و بة جواني حسصبي ئةوةيان نةكرد كة لة باري سياسي باشووري كوردستاندا هةندص شت هةية دةبص لةبةرضاو بطيرصت. هةرضةندة هةولَي زؤر درا، وة هةندصكيان سةركةوتووش بوون، بؤ أاستكردنةوةي ئةم هةلَةية، بةلآم ئصستاش ناهاوسةنطيصك دةبينين لة طرنطيثصدان و طةشةكردني بزووتنةوةكة لة ناوضةي ثارتي للاية ك و لة ناوضةي يةكصتي لةلايةكي ترةوة؛ 2) هةرضةندة بزووتنةوةي أيفراندةم لة كوردستان هةولَي داوة ئةوة بسةلمصنصت كة بزووتنةوةكة وابةستة نية و سةربةخؤيي تةواوةتي هةية، بةلآم أووي أاستي مةسةلةكة ئةوةية كة ئةم بزووتنةوةية لة كوردستان لةبن سصبةر و تةئسيري دوو زلحيزبةكانداية. لة أاستيدا فشاري حيزبةكانيش هةبووة لةسةر ئةم بزووتنةوةية لة كوردستان، بةشصوةي جؤراوجؤر. ئاخر ئةطةر ئةم بزووتنةوةية لةذصر ئةم سصبةر و تةئسيرة نةبواية، طوصي بة بيانووي حيزبةكان لة نةبووني ئاسايش نةدةطرت و خؤثيشاندانةكةي 21ي فصبريوةري ئةنجام دةدا. نةكردني ئةم خؤثيشاندانة بووة هؤي لةدةستداني دةرفةتصكي مصذوويي كة تيايدا طةلي كوردستان دةيتواني طوزارة لةخؤي بكات و مؤركي خؤي لة أووداوةكان بدات بةشصوةيةك كة خزمةتي بةرذةوةندية نةتةوةييةكاني كورد بكات؛ 3) لة أاطةياندني سةرةتايي بزووتنةوةكةدا هةندص ناأووني و تةم هةبوو لة شصوةي بؤضووني ئةم بزووتنةوةية. دةتوانين دوورتريش بأؤين و بلَصين أاطةياندنةكة باس لة شوصني شايستةي كورد دةكات لة دةستووري عيراقي داهاتوودا، ئةمة خؤي لةخؤيدا قةبوولَكردنصكي زمنيية كة ئةم بزووتنةوةية أازيية بة دامةزراندنةوةي عيراق، بةمةرجصك لة دةستوورةكةدا باس لة مافةكاني كورد بكات لة عيراقدا؛ 4) دذايةتيكردني ئاشكراي أةهةندي سةربةخؤيي لة بزووتنةوةي أيفراندةمدا لة دةرةوةي ولآت لةلايةن بزووتنةوةي ناوةوة، بة بيانووي ئةوةي كة دواجار ئةمة خةلَكي كوردستانة بأيار دةدات سةربةخؤيي هةلَبذصرصت يان لةناو سنووري دةولَةتي عيراقدا بمصنصتةوة. ئاخر ئةطةر ئةمة بزووتنةوةيةكي جةماوةري و ديموكراتيانةية، ئةوا جصطةي هةموو بؤضوونصكي تيادا دةبصتةوة : ئةم دذايةتيكردنة هةندص شت دةشارصتةوة كة بؤ خةلَكي كوردستان أوون و ئاشكرا نية. ئاخر بؤ لةناو بزووتنةوةيةكي وةكو، بؤ نموونة، زايؤنيزمدا جصطةي ئةوثةأي ديني و ئةوثةأي علماني و ئةوثةأي ضةثأةو و ئةوثةأي أاستأةو بؤتةوة. ئةمة أصك سيفةتصكي حيزبي و ناديموكراتيانةية كة خةلَكانصك لةناو بزاظي أيفراندةمدا ئةو مافةيان ثص أةوا نةبيندرصت كة درووشمي سةربةخؤيي بةرزبكةنةوة. ئايا ئةم دذايةتيكردني سةربةخؤيية بؤضوون و قةناعةتي ئصليتي (نوخبة) ي أيفراندةمة لة كوردستان يان سةثصندراوة لةلايةن حيزبةكان و أاستييةكةش بة خةلَك ناطوترص؟ دةبص لصرة بة أاشكاوي بطوترص كة هةرنةبص ئةوانةي دةستةواذةي خؤيان بة ئاطاداري و دوور لة تةئسيري حيزبةكان خستؤتة سةر فؤأمةكاني أيفراندةم، بؤ سةربةخؤيي ئةمةيان كردووة و هيضي تر. وة بةم ثصية هةر كةس و لايةنصك ئةم دةستةواذانة بؤ مةبةستي تري تاكتيكي، بةهةرحالَ كةمتر لة سةربةخؤيي، بةكار بصنصت ئةوا بة ئاساني خيانةت دةكات لةم هةموو خةلَكة. ئاخر ئةوةتا ئةندامي كؤميتةي بالآي أاثرسي (أيفراندةم) لة كوردستان (هةلَكةوت عةبدوللآ) لة ووتارةكةيدا لةبةرامبةر ئةنجوومةني حوكمي عيراقي دةلَصت: "هةلَمةتي ئيمزاكؤكردنةوة لة كوردستاندا لةثصناو سةربةخؤيي نةبووة، بةلَكو لةثصناو ئةوة بووة دةرفةت بؤ طةلي كوردستان بكرصتةوة، كة ئارةزوومةندانة أصطاي خؤي هةلَبذصرص، دوا بأياري طةلي كوردستانيش بةندة بةوةي كة تا ضةند عيراقي ئايندة مافةكاني بة ّ<ضمانات>ي دةستووريةوة بؤ دةستةبةر دةكات، ضونكة طةلةكةمان لةو دةستكةوتانةي تا ئصستا بةديهصناون نايةتة خوارةوة و يةكصتي ئارةزوومةندانةي نةتةوةكانيش لة عيراقدا مةرجي ثصشةكيية بؤ سةقامطيري و تةنايي و ديموكراسي لة عيراقدا". (بأوانة خةبات 1 / 3 / 2004، ل1) . ثرسيار ئةوةية ئايا ئةطةر خةلَكي كوردستان دةستةواذةي خستؤتة سةر فؤأمةكاني أيفراندةم بؤئةوةي دواجار خؤي خاوةني بأيار بصت لة كاتي ثرسثصكردني، نةك نوصنةراني كؤميتةي بالآي أيفراندةم بضن لة بةغدا أازي بن لةسةر دامةزرانةوةي عيراق و باسكردن لة كورد لة دةستووري عيراقدا بكةن بة ئامانج و مةبةست؟ دواجاريش كؤميتةي بالآي أيفراندةم لة كوردستان لة دذايةتيكردني سةربةخؤيي خوازاني ناو أةوتي أيفراندةم بة بيانووي ئةوةي كة ئةوة خةلَكي كوردستانة كة بأيار دةدات سةربةخؤيي هةلَبذصرصت يان مانةوة لة عيراق، لة باشترين حالَةتدا لة نيةتصكي ثاكةوة نية. ئةوةتا بةثصي أاطةياندني كؤميتةي بالآي أاثرسي (أيفراندةم) لة كوردستان لة 19 / 3 / 2004 ئةم كؤميتةية كةم يا زؤر هةلَوصستي لة ياساي كاتي و فيدرالي تا أاددةيةكي زؤر كؤثيصكة لة هةلَوصستي دوو زلحيزبةكة لةم دوو شتة. لةأاستيدا أصطةدان بةخؤ بؤ ثشتطيريكردن لة ياساي كاتي بة فيدراليةكي كرض و كالَةوة و لةهةمان كاتدا أصطةطرتن بة خةلَكاني تر كة باسي سةربةخؤيي بكةن، لووتكةي دووأوويية! (بؤ زانياري زياتر دةربارةي أاطةياندنةكة بأوانة أؤذنامةي خةبات 21 / 3 / 2004، ل 3) .

2 ـ 2 هةلَوصستي حيزبةكان: هةلَوصستي حيزبةكان لة بزووتنةوةي أيفراندةم دةكرص لة ضةند خالَصكدا كؤبكرصتةوة : 1) بةثصي كولتورصكي ناديموكراتيانة و حيزبيانةي ووشك هةر بزووتنةوةيةك دروست بصت ئةوةتا يان لةذصر دةستي ئةم حيزبانة خؤيان دةبصت ياخود ئةم بزووتنةوةية نابصت وةكو بزاظصكي جةماوةري سةربةخؤ هةبصت؛ 2) لة هةموو ولآتاني دونيا، بةو ولآتانةشةوة كة كةمترين أاددةي ثصشكةوتني ديموكراسي تياية، كاتص هةلَبذاردن يان دةنطداني جةماوةري لة جؤري دةستةواذةكؤكردنةوة لة كوردستان بؤ أيفراندةم كرا، ئةوا بةر لة هةموو كةس سةرؤك حيزبان و بةرثرساني حكومةت بةرامبةر كاميرةكاني تةلةفزيؤن و ميدياكان دصن و دةنطي خؤيان دةدةن. ئايا كة لة هةفتةي أيفراندةمدا بة سةدان هةزار مرؤظي كورد أذانة سةر جادة و بة جؤش و خرؤشصكي زؤرةوة بؤ دةستةواذةكردني فؤأمةكاني أيفراندةم. بةرثرساني ثارتي و يةكصتي و دوو ئيدارةكةي سلصماني و هةولصر لةكوص بوون لة ماوةي ئةم هةفتةيةدا؟ ضةند لةمانة دةستةواذةي خؤيان خستؤتة سةر ئةم فؤأمانة هةرنةبص بؤ أصزلصنان لة ئيرادةي ئةم سةدان هةزار كةسة ؟ أصزطرتني ئيرادة ؟ نا نةخصر، دواجار كةي أصز لة ئيرادةي ئةم جةماوةرة طيراوة تا ئيمأؤ بطيرص، لة أاطرتني شةأ، لة يةككردنةوةي دوو ئيدارةكة، لة، لة، لة ؟؛ 3) ئةطةر ئةم دوو زلهصزة دةخوازن خةلَكي كوردستان أصز لة ثةرلةمان و حكومةتةكانيان بطرص بة بيانووي ئةوةي كة يةك مليؤن و ئةوةندة خةلَك لة سالَي 1992 دةنطي داوة بؤ ئةم ثةرلةمانة، ئةي بؤ خؤيان كةمترين أصز بؤ ئيرادةي هةرنةبص زصتر لة يةك مليؤن و هةشت سةد هةزار دةستةواذة ناطرن ؟ ئاخر لة سيستةمي ديموكراتداي هةندص جار ضةند هةزار دةنطصك بةسة بؤ طةأانةوة لة بأيارصك يان شكاندنةوةي بأيارصكي كرنط بة لايةكدا. ئةو سةركردانةي أصز بؤ ئيرادةي نةتةوةكةيان قايل نةبن كةمتريني أاددةي أةوايةتيان نية بؤ نوصنةرايةتيكردني نةتةوةكةيان؛ 4) ئةوةتا بيرؤي نةتةوة يةكطرتووةكان لة جنصظ لة أؤذي 9ي ئادار 2004 أصزصكي زؤريان بؤ شاندي كؤميتةكاني أيفراندةم لة دةرةوةي ولآت داناوة و بؤ ماوةي يةك كاتذمصر و نيو لةطةلَيان بة طةرمي و أصزةوة كؤبوونةتةوة كةضي ئةم شاندة تةنها نزيكةي 50. 000 دةستةواذةي لةطةلَدا بووة، كةضي دةكرص بثرسين هةلَوصستي زلحيزبةكان و ثةرلةماني كوردستان ضةند بايةخثصدان و شايةن بووة بؤ ئةو يةك مليؤن و هةشت سةد هةزار دةستةواذانةي لة كوردستان كؤكراونةتةوة. . . ؛ 5) لة كؤمةلَطةي ديموكراسيدا هةر أصكخراوةيةكي جةماوةري بؤي هةية يارمةتي ماددي لة حكومةت وةربطرص. لة سويد ئةطةر كؤمةلَةيةك دروست بكةيت بةمةرجص ذمارةي ئةنداماني ئةم كؤمةلَةية لة 17 كةس كةمتر نةبصت، ئةوا ئةم كؤمةلَةية بؤي هةية زؤر شصوةي يارمةتي ماددي وةربطرص. . . ئةي كوا ئةو يارمةتيةي ئةم دوو حكومةتة "ديموكراتيةي" كوردستان دةيدةن بة بزووتنةوة مليؤنية جةماوةريةكةي أيفراندةم ؟ ئةو أاستيةي كة هةندص لة ئةنداماني كؤميتةي بالآي أيفراندةم لة كوردستان مووضةي ئةم يان ئةو حكومةت وةردةطرن كارةكة باشتر ناكات، بةلَكو بطرة خةراثتري دةكات. . . ئازادي سةرضاوةي بذصو طرنطة بؤ ئازادي بأياري سياسي و ئيختياراتةكاني؛ 6) جصطةي ثرسيار و لةأووي بؤضوونصكي ديموكراسيةوة بؤ سياسةت ئةوة قةبوولَنةكراويشة كة تا ئصستا ثارتي و يةكصتي لة أصطةي كةسي يةكةميانةوة نةك هةر ثشتطيري بزاظي أيفراندةميان نةكردووة، بةلَكو تا بؤيان كراوة خؤيان لص طصل كردووة !

2 ـ 3 ئةطةرةكاني أةوتي أيفراندةم بة أووي داهاتوودا: هةر لة كاتي دةستثصكردني بزووتنةوةي أيفراندةم كؤمةلَص ثرسيار و طومان بةر ضاو و طوص كةوتن. هةر زوو يةكص لةو ثرسانة ئةوةبوو كة ئايا دواي كؤكردنةوةي دةستةواذةكان و طةياندنيان بة جصطةي مةبةست بزووتنةوةي أيفراندةم ضؤن أةفتار دةكات؟ ئايا ئةم بزووتنةوةية ئةسلَةن دةمصنص يان نا دواي ئةم قؤناغة؟ ئايا دةكرص باس لة بزووتنةوةيةكي أيفراندةمي ستراتيذي و درصذخايةن بكةين ؟ ئاشكراشة كة يةكصك لة ثرسة هةرة طرنطةكان ئةوةبوو كة ئايا ثةيوةندي ئةم بزووتنةوةية ضية بة حيزبة سياسيةكاني كوردستان وة هةلَوصستي ضية بةرامبةريان وة بة تايبةت بؤضووني ئةم حيزبانة لةمةأ دواأؤذي سياسي باشووري كوردستان. لصرةدا دوو حيزبة خاوةن دةسهةلآتةكة، ثارتي و يةكصتي، طرنطي و أؤلَي تايبةتي و بطرة ضارةنووسسازيشيان هةية و دةشبصت.

2 ـ 3 ـ 1 قؤناغةكاني طةشةكردني بزووتنةوةي أيفراندةم: ديارة هةر لة سةرةتاوة بؤضوون و دةنطي وا هةبوون كة بةلَص ئةم بزووتنةوةية شتصكي كاتي نية و دةكرص ببص بة ثأؤذةيةكي سياسي كة بة نةفةسصكي درصذةوة وة بؤ ماوةيةكي دوور و درصذ كار بكات. بة بؤضووني خؤم لةبةر كؤمةلَصك هؤ دةكرص بلَصين كة بزووتنةوةي أيفراندةم هاتووة بؤ ئةوةي بمصنصتةوة. لة هةموويان طرنطتر لةم هؤيانة: 1) لة خوصندنةوةيةكي مصذوويي و سياسيانة و دواأؤذانةي خةباتي ضةكداري وة بة تايبةتي بة بةستنةوةي ئةم خوصندنةوةية بة جوطرافياي سياسي كوردستان، ئاستةم نية بطةينة ئةو ئاكامةي كة بةلَص خةباتي ضةكداري هةرنةبص بة شصوازة كلاسيكيةكةي طرنطي خؤي لةدةستداوة وة ناتوانص لة داهاتوودا ئةلتةرنةتيظي خةبات بصت؛ 2) ئةو طؤأانكاريانةي بةسةر جيهاندا هاتوون لةطةلَ تةواوبووني جةنطي سارد وة لةبةر زؤر هؤكار ئاسانبووني طةيشتني دةنطي كورد بة جيهاني دةرةوة، بيركردنةوة لة هةندص ئةلتةرنةتيظي تر فةراهةم بووة، كة دةكرص ثةرةثصداني بيرؤكةي أيفراندةم و وةسةرخستني بؤ ئاستي ثرؤطرامصكي سياسي و ستراتيذيك ببص بةو ئةلتةرنةتيظة. لة أؤشنايي ئةم بؤضوونةوة دةكرص باس لة سص قؤناغي ثصشوةضووني أيفراندةم بكةين: 1) قؤناغي كورتخايةن؛ 2) قؤناغي مامناوةندي؛ 3) قؤناغي درصذخايةن. 1) قؤناغي كورتخايةن: ئةم قؤناغة ئةو ماوةية دةطرصتةوة كة لة سةرةتايدا ئةم بزووتنةوةية شصوةيةكي أصكخراوةيي وةرطرت (لة ناوةأاستي مانطي جولاي ـ تةمموزي 2003) وة تا كؤتايي ئةم ماوةية كة أؤذي دةرضووني دةستووري كاتي عيراقة (لة 8ي ئادار 2004) . لةم ماوةيةدا جطة لة كؤميتةي أيفراندةم لة كوردستان ذمارةيةكي زؤري كؤميتةي أصفراندةم سةريان هةلَدا لة دةرةوةي كوردستان و بةشصكيش لةم كؤميتانة بة أاشكاوي بانطةشةي سةربةخؤيي كوردستانيان كردووة و دةكةن. بةرزكردنةوةي درووشمي سةربةخؤيي دوو مانا يان طرنطي هةبوو : يةكةميان، بةم مانايةي كة مؤبيليزاي خةلَكي بكرص كة بؤ سةربةخؤيي دةنط بدات كاتص كة أيفراندةم فةراهةم بوو. دووهةميان، وة ئةمةش زؤر طرنطة، بؤ ئةوةي بزووتنةوةي أيفراندةم خؤي لةناو هةندص درووشمي تةماوي و ناديار نةشارصتةوة بؤ ئةوةي دواجار بؤ حيزبة دةسهةلآتدارةكان مومكين نةبصت كة ئةم بزووتنةوةية بؤ هةندص مةبةستي تاكتيكي يان بؤ فيدرالي بةكاربهصنن. سصهةميان، بؤ ئةوةي لةأصطةي بةرزكردنةوةي ووشةي سةربةخؤيي، بزووتنةوةكة ببص بة خاوةن ناسنامة و ناوةأؤك، كة هةر يةكصكيان لة ئةويتر طرنطترن بؤ بزووتنةوةيةكي سياسي ـ كؤمةلآيةتي. بةطشتي بؤ خةلَك ئاشكراية كة كؤميتةي بالآي أيفراندةم لة كوردستان بةتايبةتي لةأصطةي بةرنامةي كوردسات (بةرةو أصفراندؤم) ناأازيبووني خؤيان دةربأيوة بةرامبةر بة درووشمي بةرزكراوةي أيفراندةم بؤ سةربةخؤيي باشووري كوردستان.

 بةطشتي لةم قؤناغي كورتخايةنةدا هةندص دةسكةوت بةدةست هاتن، لةمانة كؤكردنةوةي نزيكةي 1. 800. 000 دةستةواذة لة باشووري كوردستان وة نزيكةي 50. 000 لة دةرةوةي ولآت. وة هةروةها خؤثيشاندانة مةزنةكاني 21ي فصبريوةري لة دةرةوةي كوردستان، كة مةزنترينيان هي ستؤكهؤلَم بوو بة بةشداري نزيكةي 5. 000 كةس. هةروةها نووسيني ياداشتصك وة ئيمزاكردني لةلايةن 13 كؤميتةي بالآي أيفراندةم (دووانزةيان لة دةرةوةي ولآت و يةكصكيان لة كوردستان) . ثصشكةشكردني هةمان ياداشت بة دةستةواذةي هةر 13 كؤميتةوة بة زؤر لايةن، بةتايبةتي نةتةوة يةكطرتووةكان، سةركةوتنصكي ديثلؤماسي طرنط بووة بؤ بزووتنةوةي أيفراندةم. هةر بة ثةيوةندي لةطةلَ داني دةستةواذةكان بة لايةنةكاني ثةيوةنديدار هةندص سةركةوتني ديثلؤماسي بةدةست هاتووة، لةمانة بةطةرمي ثصشوازي شاندي كؤميتةي بالآي أيفراندةم بؤ سةربةخؤيي باشووري كوردستان ـ سويد، لةلايةن سةفارةتي بةريتانياوة لة ستؤكهؤلَم. هةروةها ثصشوازيكردني شاندي كؤميتةكاني أيفراندةم لة دةرةوةي ولآت لةلايةن بيرؤي نةتةوة يةكطرتووةكان لة جنصظ لة (9 / 3 / 2004) و كؤبوونةوة لةطةلَيان بؤ ماوةي كاتذمصر و نيوصك سةركةوتنصكي طةورةي ديثلؤماسي بوو بؤ بزووتنةوةي أيفراندةم. هةلَبةتة بأياري كؤميتةي بالآي كوردستان بة ثاشطةزبوونةوة لة خؤثيشاندانة سةرتاسةريةكةي 21ي فصبريوةري، هةنطاوصك بوو بؤ دواوة، بطرة هةنطاوصكي زؤر نصطةتيظانةش بوو. ئايا بيانووي نةبووني ئاسايش وةكوهؤيةك بؤ ئةنجامداني ئةم خؤثيشاندانة سةرتاسةرية لة كوردستان دةتوانص ضةند قانيعكةرانة بصت، باشترة ئةم ثرسيارة بؤ تاكة كةس و لايةنة ثةيوةنديدارةكان بةجص بهصلَين. بصطومان دةتوانرص دواأؤذ تيشكي زصتر بخرصتة سةر.

 2) قؤناغي مامناوةندي: ئاشكراية كة بزووتنةوةي أيفراندةم سةركةوتني تةواوي بةدةست نةهصنا لة قؤناغي كورتخايةندا. سةركةوتنةكة دةكرا مسؤطةركردني أيفراندةم بصت بةر لة بأياردان لةسةر دةستووري كاتي. بةم ماناية، بأياردان لةسةر دةستووري كاتي بة دةستةواذةي نوصنةراني كورديش بةبص هيض "تةحةفوزصك خةباتي كوردي لة باشووري كوردستان خستة دواي هصلَي بأياردان لةسةر دةستوور. واتة خةباتي بزووتنةوةي أيفراندةم، بة ثةيوةندي لةطةلَ مةسةلةي دواأؤذي دةولَةتي عيراق، ثصيناية ناو قؤناغي مامناوةنديةوة. ئةم قؤناغة دةكرص هاوتةريب بصت لةطةلَ قؤناغي أاطواستن لة هةولَةكاني دامةزراندنةوةي دةولَةتي عيراقدا لةأووي دةستوور و حكومةتصكي دايمي كة لةوانةية تا كؤتايي 2005 وة سةرةتاي 2006 درصذة بكصشص، واتة تا هاتنةكايةي دةستووري دايمي و حكومةتصكي هةلَبذصردراو. لةم قؤناغي مامناوةنديةدا بزووتنةوةي أيفراندةم لة كوردستان و دةرةوة ثصويستي بة خؤأصكخستن هةية بة نةفةسصكي درصذتر وة بة زصدةكردني توانا جةماوةري و فيكريةكاني بزووتنةوة. هةر لة ئصستاوة دةبص ئةوة بطوترص كة ئةم بزووتنةوةية ثصويستة هةموو هةولَصك بدات بؤ ئةوةي لةم ماوةي أاطواستنة هةرنةبص موافةقةي أصكخستني أيفراندةم، بة ثشتطيري نةتةوة يةكطرتووةكان، بةدةست بهصنصت. بةلآم طرنطة كة لةهةمان كاتدا ئةم بزووتنةوةية هةولَي ئةوة بدات كة ئةطةر ئةمة فةراهةم نةبوو بةيارمةتي كؤمةلَطةي مةدةني نصونةتةوةيي و أصكخراوة ناحكومةتيةكان أيفراندةمصكي ناأةسمي أصكبخات. بةلآم ئةم جؤرة أيفراندةمة فةراهةمكردني ئاسان نية و لةوانةشة ئةو تةئسيرة ضارةنووسسازةشي نةبص بة ئاأاستةي طةياندني كورد بةوأؤذةي كة لةأصطةي أيفراندةمصكي أةسمييةوة (بةثشتطيري نةتةوة يةكطرتووةكان) بأيار لةسةر ضارةنووسي خؤي بدات. ئةوةي ثةيوةندي بة شصواز و ميتؤدي أصكخستني بزووتنةوةي أيفراندةمةوة هةية، طرنطة طؤأانكاري زؤر بةسةر ئةم لايةنانةي بووني ئةم بزووتنةوةية دابصت: لة بزووتنةوةيةكي كاردانةوةي بةثةثةلة بؤ بزووتنةوةيةكي أصكخراوةي ديموكراتي جةماوةري.

 

3) قؤناغي درصذخايةن: ئةم قؤناغة بةطشتي ئةو كاتة دةست ثصدةكات كة قؤناغي أاطواستن تةواو دةبصت دةولَةتي عيراق بة دامةزار و دةستوورةكةيةوة دةبصتة أاستيةكي سياسي. جطة لةوةي لةسةرةوة باسكرا دةربارةي ئةلتةرنةتيظةكاني خةبات، لةوة دةضصت كة كورد ئيتر بةشصوةيةكي طشتي لة داهاتوودا شصوةي تري خةبات بةكاربهصنص كة تيايدا سوودوةرطرتن لة زؤربةي هةرةزؤري توانا جةماوةريةكةي خةلَي كوردستان وةربطرص. ضيتر خؤأصكخستن و خؤثيشانداني جةماوةري شتي نامومكين نين، بةلَكو بة ثصضةوانةوة. ئةوةي دوصنص فةراهةم نةبوو و كوشتنص كؤمةلَي بةدواوةبوو، سبةينص مومكين دةبصت. ئةمةو ثاشةكشة لة خةباتي تةقليدي و بةسةرداضووني كات بةسةر هةندص ميتؤدي خةبات و خواستي ئاشكراي خةلَك كة أاستةوخؤ، بةبص ضاوةأصكردني بأيارةكاني ثشتي ثةردة، بأيار لةسةر ضارةنووسي خؤي بدات، توخمي طرنط و بطرة بالآدةست دةبن لة سياسةتة كورديةكاندا لة داهاتوودا.

 لةم طؤشةبينينةوة دةتوانين بلَصين هةر لة ئصستاوة دةكرص باس لة بزووتنةوةيةكي أيفراندةم بكرص كة دةكرص كورد بطةيةنص بة ئامانج نةك هةر لة باشووري كوردستان بةلَكو لة بةشةكاني تري كوردستانيش، وة ئةمةش هةلَبةتة، لايةني ذيؤثؤليتيكي (أيفراندةم) ة لة قؤناغي درصذخايةندا. جطة لة ئةمة ئةم بزووتنةوةية لة ثةيامة كولتوري و سياسي و ئايديؤلؤذيةكةيدا كؤمةلَصك سوودي زؤر طرنطي هةية بؤ طةشةكردني ناسيؤناليزمي كوردي بة ئاأاستةي دةولَةمةندكردني ناوةأؤكة ديموكراتيةكةيةتي و بةهصزكردنيةتي لة ئاستة ناوضةيي و نصونةتةوةييةكةيدا: 1) ئيرادةي تاكي كورد بةشصوةيةكي تازة و أصطةي بةهصزكردني ئةوةي ثصي دةبصذرص ديموكراسي أاستةوخؤ بةهصز دةكات؛ 2) جةخت دةكاتة سةر ئةم ئيرادةية وة بةشصوةيةكي ديموكراسيانةتر وة بةرجةستةتر تاكي كورد بة سياسةت و دواأؤذي ئةم تاكةوة خةريك دةكات؛ 3) كؤمةلَي كوردةواري دةكا بة خاوةن كاريطةري أاستةوخؤ لةسةر أةوتي ناسيؤناليزمي كوردي، بةشصوةيةك كة ثصشتر فةراهةم نةبووة؛ 4) باس لة مافي ضارةنووس و سةروةري لة لايةني تاكةكةسي و بةكؤمةلَي ئةم دوو مةفهوومة فةراهةم دةبصت؛ 5) أؤلَي نصطةتيظانةي حيزب و حيزبايةتي كةم دةكاتةوة؛ 6) بؤ كؤمةلَطةي نصونةتةوةيي بوارصكي موناوةرةي كةم دةهصلَصتةوة كة لة مامةلَةكردن لةطةلَ دؤزي كورد خؤ بدزنةوة، ضونكة أيفراندةم دواجار باسة لة ثرةنسيثصكي ئةم أصكخراوة جيهانيية و لة ميتؤدصكي ياساي نصونةتةوةيي كة زؤر جار بةكارهاتووة بؤ يةكلاكردنةوةي ململانصكان كة بة شصوةي تر ضارةسةريان هيض مومكين نةبووة، دوا نموونةش تةيموري أؤذهةلآتة كة بة سةربةخؤيي خؤي طةيشت لة أصطةي أصفراندةمةوة؛ 7) ضةكي قأكردن وبةكؤمةلَ كوشتني كورد لةدةست دوذمن دةردةهصنص، ضونكة خؤي ضةك بةكارناهصنص. ئاخر بةم شصوةية كورد دوذمنةكةي أووتدةكاتةوة لة أةوايي بةكارهصناني ضةك، واتة زةبر و زةنط؛ 8) لة أووي نصونةتةوةييةوة مؤرصكي ئاشتيخوازانةي دوور لة بةكارهصناني زةبر و زةنط دةدات لةبزاظي أزطاريخوازي كوردستان.

2 ـ 3 ـ 2 ثارتة سياسيةكان هةر لة سةرةتاوة ثصويستة ئاماذة بؤ ئةوة بكرص كة كولتوري سياسي دوو زلحيزبةكة نامؤية بة دياردةي مامةلَةكردن بة دلَصكي فراوان و بةبص نيشانداني نيطةراني و كاردانةوةي نصطةتيظانة بةرامبةر بة سةرهةلَداني هةر بزووتنةوةيةكي جةماوةري، بةتايبةت ئةطةر ثانتايي جوطرافي ئةم بزووتنةوةية هةموو كوردستان بطرصتةوة و ذمارةي ثشتطرانيشي بة مليؤنةها بن. هةلَوصستي ئةم دوو حيزبة بةرامبةر ئةم بزاظي أيفراندةمة، اة باشترين حالَةتدا، بة ثةردةيةكي تةماوي داثؤشراوة و بطرة هةلَوصستةكة نا "موقةددةس" يشة. هةلَوصستي تا ئصستاي ئةم دوو حيزبانة لةسةرةوة ئاماذةي ثصدراوة، وة ئةمةي لةم بةشةي ئةم وتارةي بةردةستدا طرنطة بطوترص مةسةلةي هةلَوصستةية لة بزاظي أيفراندةم لة أؤذاني داهاتوودا. بة بؤضووني خؤم شةأي كورد لة بةرامبةر دامةزراندنةوةي دةولَةتي عيراق، لة أووي سياسي و قانووني و ديثلؤماسيةوة، لة باشترين حالَةتدا دواخراوة بؤ أؤذاني داهاتوو. وة تصبيني ئةوة دةكرص كة لةم شةأةدا أؤذ بة أؤذ كورد مةوقيفي لاوازتر دةبص. ئةوةتا دوو زلحيزبةكة لةأووي ثرةنسيثيةوة أازيبووني خؤيان دةربأيوة لةسةر هةلَوةشانةوةي هصزي ثصشمةرطة، وة بةوةي كة هةموو هصزةكاني ضةكداري لة عيراقي داهاتوودا لةذصر فةرمانأةوايي بةغدادا بصت. وة هةروةها بة ئةطةري زؤر هاوتةريب لةطةلَ كةمبوونةوةي أؤلي ئةمريكا بة ئيحتيمالي زؤر هصزة سياسيةكاني عيراقي عةرةبي هةنطاو دواي هةنطاو دةطةأصنةوة دواوة لةوةي كة لةمةأ فايلي كوردييةوة بأياريان لةسةر داوة. لة ثصشوةضوونصكي ئةوهادا ئةم دوو حيزبة دةكةونة بةر دوو ئةلتةرنةتيظ، كة من سصهةميان تةسةوور ناكةم: 1) طةأانةوة بؤ ضةك؛ 2) جؤش و خرؤشداني خةلَكي كوردستان و أصطةدان بة هةذاندني شةقامي كوردي. وادةزانم لةبةر زؤر هؤ طةأانةوة بؤ ضةك، هةرنةبص لةم بار و دؤخةدا هيض مومكين نية. . . ضةك بةرامبةر بة كص، ئةمريكا ؟ كةواتة ئةلتةرنةتيظي دووهةم وة طةأانةوة بؤي نةك هةر ئةطةر دةبصت، بةلَكو دةبصتة زةروورةتصك كة نة ثارتي وة نة يةكصتي ناتوانن خؤيان لص لابدةن. بةلآم ثرسيار ئةوةية تا ئةو كاتة بزووتنةوةي أيفراندةم بةكوص طةيشتووة ؟ وة ئايا لة طةأانةوةي بةئاشكراي حيزبةكان بؤ أيفراندةم ضؤن أةفتار لةطةلَ ئةم بزووتنةوةية دةكةن ؟ ئايا باشتر نية هةر لة ئصستاوة بزووتنةوةي أيفراندةم خؤي بؤ ئةو ئةطةرانة ئامادة بكات و بة ئاأاستةيان كار بكات ؟ ئةمانة هةندص ثرسيارن دةكرص كردنيان ثصويست بصت. بةهةرحالَ شتصك دةبص بة أاشكاوي بطوترص ئةويش ئةوةية ئةطةر بزووتنةوةي أيفراندةم دةيةوص ببص بة هصز و توانايةك كة تصري بةدةستهصناني خةونة سياسيةكاني خةلَي كوردستان بكات، ئةوا ثصويستة: 1) بة هةموو شصوةيةك خؤي لة طةمةي دوو زلحيزبةكة بثارصزص؛ 2) هيوا و ئاوات بيناكردن وة حيسابكردن لةسةر هاريكاري و ثشتطيري بص مةرج لةلايةن ئةم دوو حيزبةوة، ضةوتييةكي طةورةية. ئةم دوو حيزبة بةبص حسصبي دان و وةرطرتن و دوور لة طؤشةبينيني دةسهةلآتةوة ناتوانن هةلَسوكةوت لةطةلَ هيض بزووتنةوةيةكي جةماوةري بكةن، ئاخر ئةمة كولتوري سياسيانة، بةرذةوةندي تةسكي حيزبايةتيش هصزي داطيركةر و بأياردةري عةقلي ئةم حيزبانةية؛ 3) زؤر ئاستةمة، هةتا بطرة مومكينيش نية، كة خالَصكي سازش لةنصوان بؤضووني تةسكي تاكتيكيانةي زلحيزبةكان لةمةأ أيفراندةم لةلايةك، وة تصأاماني ستراتيذيانة و سةربةخؤييانةي خةلَكانصكي بصلايةن و دلَسؤز دةربارةي هةمان بزووتنةوةي أيفراندةم مومكين بكرص؛ 4) ئةطةر خةلَكاني سةربةخؤ لةناو بزاظي أيفراندةمدا لةو باوةأةدابن كة زلحيزبةكان هةروا دةستة و ئةذنؤ و بصلايةن دةبن بةرامبةر بزووتنةوةي أيفراندةم، ئةوا ئةو باوةأةيان ضةوت و سادةية. لةأاستيدا دةبص كةساني سةربةخؤ لةناو ئةو بزووتنةوةية ستراتيذصكي أوون و سةربةخؤيان هةبصت ئةويش ئةوةية كة ئةطةر طومان دةكرص كة هةرزوو زلحيزبةكان بزووتنةوةي أيفراندةميان داطيركردووة، ئةوا ثصويستة خةلَكاني سةربةخؤ هةولَبدةن بزووتنةوةكة ئازاد بكةن وة ئةطةريش لةو باوةأةدان كة داطيرنةكراوة بةلآم مةترسي داطيركردني لةسةرة ئةوا دةبص أصطةي ئةو هةولَي داطيركردنة بةهيض شصوةيةك نةدةن. هةر هةلَوصستصكي تر دوور لةم هةلَوصستة دةكرص بة كاريسة بؤ بزووتنةوةي أيفراندةم بةطشتي تةواو ببص بؤ ئيمأؤي أيفراندةم و شكستصكيش بصت بؤ بيري سةربةخؤيي ناو بزووتنةوةي أيفراندةم و ئاسةوارصكي سياسي نصطةتيظانةشي ببصت بؤ بيرؤكة و بزووتنةوةي أيفراندةم لة دواأؤذدا؛ ئةو كةسانةي لةذصر ثةردةي بصلايةني تا ئصستا ئامادة بوونة لةناو بزووتنةوةي أيفراندةمدا دةستي زلحيزبةكان، هي ئةو يا ئةويتر، بن و ياريةكي "ناثيرؤزي" زلحيزبةكان بكةن، هةتا زووة باشترة دةست لةم طةمةية هةلَطرن: هةر شتصك لةكاتي خؤيدا ئاشكرا دةبصت، طةمة ناثيرؤزةكانيش لةأؤذي خؤياندا أيسوا دةكرصن.

3) دةرةنجام لةم ووتارةمدا هةولَي ئةوةم داوة كة بيرؤكةي أيفراندةم وةكو دةربأصكي ئايديؤلؤذيانة و سياسيانةي ناسيؤناليزمي كوردي ببينم. بةم ماناية بيرؤكة و بزووتنةوةي أيفراندةم، بؤئةوةي ببصتة ئةو ئامرازي خةباتي سياسي و ديثلؤماسيانةي ضارةنووسساز لة طةياندني خةلَكي باشووري كوردستان بة لووتكةي سةركةوتن، وةكو ئةلتةرنةتيظصكي ستراتيذي بينراوة. شانبةشاني بؤضوونصكي ئةوهاش مةترسي بة تاكتيكي مامةلَةكردن و سةوداي سياسيكردن بة بيرؤكة و بزووتنةوةي أيفراندةم خراوةتة ذصر تيشكي باس. هةروةك ضؤن ناسيؤناليزم بةطشتي، لة ناوةأؤكي فيكريدا، سص أةهةندي طرنط دةطرصتة خؤي كة ئةمانيش أةهةندةكاني ئاووأدانةوة و خوصندنةوةي ئيمأؤيي و هةلَطرتني تةسةوورصكي ستراتيذيانةية بؤ داهاتوو، أيفراندةميش لة خوصندنةوة نةتةوةيية ستراتيذيةكةيدا هةمان ئةو سص أةهةندة وةردةطرص. بةم ماناية بزووتنةوةي أيفراندةم نابص تةنها بزووتنةوةي جؤش و خرؤشداني جةماوةر و سوودلصوةرطرتنصكي كاتي يا تاكتيكي بةلَكو أةوتصكي بة ناوةأؤكي ئايديؤلؤذي و سياسي نةتةوةيي (كوردستاني) بصت: نةك دةربأي هةلَضوونصكي كاتي بصت بةلََكو خوصندنةوةيةكي هةمةلايةني بصت. نزيكبوونةوة لة أصفراندةم بةم شصوةية دةكرص أيفراندةم نةك هةر بكا بة ئةلتةرنةتيظصكي سياسي هةنووكةيي بؤ باشووري كوردستان، بةلَكو بطرة لة خةباتي درصذخايةني باشووري كوردستان و بةشةكاني تريش ببص بة ئةلتةرنةتيظصكي ثأ بة ثصست. لة ئاوأدانةوةيةكي مصذووييانةدا ئةوةمان بؤ دةردةكةوص كة خةوني ئازادي كورد لة دذايةتيدا بووة لةطةلَ ئةو أاستيةي كة باشووري كوردستان بةزؤر لكصندراوة بة دةولَةتي عيراقةوة وة فيدرالي لة باشترين خالَةتدا نيمضة ئازاديةك مسؤطةر دةكات وة كة ئةو نيمضة ئازادييةش وابةستةية بة هةلَسوكةوتي نةتةوةي سةردةست. دةكرص فيدرالي لة هةندصك حالَةتدا بة أةواييكردني داطيركردني كوردستان بصت. لة أؤشنايي بؤضوونصكي ئةوهادا، دةكرص ئةوة بلَصين كة بؤ زامنكردني دواأؤذصكي باشتر بؤ خةلَكي باشووري كوردستان، دواأؤذصك كة دوور بصت لة مةترسي بةكارهصناني ضةكي زؤرينة ("ديموكراسي") لة هصنانةكايةي دكتاتؤري زؤرينةي عةرةبي، ثصويستي بة هةلَتةكانصكي جددي هةية كة بةرهةمةكةي طةياندني كورد بصت بة سةروةري نةتةوةيي. تةنها ئةم سةروةرية نةتةوةييةية كة دةتوانص دواأؤذصكي أوون بؤ نةوةكاني دواأؤذ لة كوردستان مسؤطةر بكات. لةأاستيدا هةموو ئةو شتانةي كة لة ثرؤسةي طفتوطؤ و دانوساندن لة نصوان لايةني كوردي (بة هةموو هصزةكانةوة) و لايةني عةرةبي (بة هةردوو أةوتةكةي، هصزة ئيسلامي و ناسيؤناليستة عةرةبيةكان) تةنها ئةوة نيشان دةدات كة لايةني عةرةبي لةطةلَئةوةدا نية كة كورد بة مافةكاني بطات و نةوةكاني داهاتووي بة دواأؤذصكي أؤشن شاد ببن. لةأاستيدا طوتاري سياسي لايةنةكاني عيراقي عةرةبي هصشتان هةر طوتارصكي شؤظينيستسة لةمةأ كورد و مافةكاني. ترسي هةرة طةورةش لةم جؤرة طوتارةدا ئةوةية كة لايةني عةرةبي طةيشتؤتة قةناعةت كة ديموكراسي نةك هةر مةترسي نية بؤ هةذةمؤني ئةو لايةنة وةك نةتةوةي زؤرينة، بةلَكو بطرة أصك ئةو ئامرازةية كة ئةو هةذةمؤنيةيان بؤ مسؤطةر دةكات. ئاخر ئةوةتا ئايةتولآ سيستاني لة هةموو كةس و لايةنصك ديموكراسيترة بةثصي لؤذيكة عةرةبيةكةي كة دةبصذص " رب كلمة’ حق اريد به الباطل". لة أؤشنايي ئةم تصطةيشتنةوة، ئةطةر كورد لةم بارودؤخةدا تةكانصكي سياسي هةذصنةر بة بارةكة نةدات لةأصطةي كاركردني تةواوي خةلَكي كوردستان لةضوارضصوةي بزووتنةوةي أيفراندةمدا، ئةوا دةكرص لة باشترين حالَةتدا ضارةسةرية أاستةقينةكةي كصشةي كورد دوابخرص. بؤ ئةوةي ئةم بزووتنةوةية سةركةوتووانة بة دوائامانج بطات، دةبص جصطاي موزايةدةي حيزبي تيادا نةبصتةوة و تةنها و تةنها ئيرادةي خةلَكي كوردستان تيايدا سةردةست و بأياردةر بصت. ئةو فيدراليةي لة دةستووري كاتيدا هاتووة نةك هةر تصري ئةوة ناكات كة كصشةي كورد لة باشووري كوردستان ضارةسةر بكات، بةلَكو ئامرازي سأكردني كورد و هصز و تواناكانيةتي لة زةمةنصكدا كة كورد دةكرص زؤر زصتر بةدةستبهصنص. تصثةأبووني ئةم زةمةنة لةبارة، بةبص بةكارهصناني بة شصوةيةكي ضالآكانةتر، ضةوتيصكي سياسي هةنووكةيية و بة ئةطةري زؤريش كاريسةيةكي مةزن دةبص بؤ نةوةكاني سبةينص.

 هةلَبةتة لة خوصندنةوةي توخمة هةرة كاريطةرةكاني مةيداني سياسةتة كورديةكان ناكرص ئةوة بطوترص كة دةولَةتي كوردي لة باشووري كوردستان لةسةر خوانضةيةكي زصأين ثصشكةش كراوة و ئةوةي لةسةر كوردة تةنها دةستي بؤ ببا و ئةم دةولَةتة وةرطرص. لةلايةكي ترةوة دةكرص بةئاساني بطوترص كة بارودؤخة ذيؤ سياسيةكان بةهيض شصوةيةك وةك هي دوصنص نين و ئيمأؤ لة هةموو أؤذصك ئاسانترة كة كورد بة جيهاني بلَصت كة كؤمةلَطةي نصونةتةوةيي 80 سالَ زصترة غةدري بةزؤرلكاندني باشووري كوردستاني و هةموو ئةو تراذيديانةي لةو ثصوةلكاندنة قةبوولَ كردووة و ئصستا كاتي ئةوة هاتووة ئةم كؤمةلَطة نصونةتةوةيية أصطة بة كورد نةطرص كة خؤي لةم زولَمة أزطار بكات. هةرنةبص ئةو خةلَكانةي كة تةواو بصلايةن و سةربةخؤن لةناو بزووتنةوةي أيفراندةمدا دةبص بة شصوةيةكي زؤر أاشكاوانة و بة هةلَسوكةوتصكي زؤر ديموكراسيانة طوتاري خؤيان بة ئاأاستةي خةلَكي كوردستان بخةملَصنن. دةبص كاتي ئةوة بةسةردا ضووبصت كة كورد تةنها داواي قورباني و قةبوولَكردني مالَوصراني لصبكرصت بةناوي خةباتي نةتةوةيي. كورد بةو أاددةيةي كة لةلايةن سةركردةكاني ضاوةأواني قورباني و خؤبةكوشتداني لصكراوة، لةلايةكي ترةوة بةأاددةيةكي كةميش طوص لة ئيرادةي نةطيراوة. هةلَسوكةوتي سةراني كورد لة باشووري كوردستان لةمةأ بزووتنةوةي أيفراندةم و خواستي كورد لة بةدةستهصناني سةروةري نةتةوةيي تا ئصستا كةمترين أاددةي أصزطرتني ئةم سةركردانةي لةمةأ ئةو ئيرادة أةوايةي خةلَكةكة ثيشان نةداوة. لةوةش خةراثتر، ئةو ئيرادةية (كة خؤي ثيشاندا لةأصطةي نزيكةي 2 مليؤن دةستةواذةوة، كة دةكرا زؤريش لةم ذمارةية زصتر بصت) بؤ فيدراليةكي بةنيوةناضلَي بةكارهات، كة ئةمةش بنثصكردني ئةو ئيرادةيةية و هيضي تر.

 بة بةكارهصناني نزيكةي دوو مليؤن دةستةواذة بؤ وةدةستهصناني فيدرالي، ماناي ئةوة دةبةخشصت كة بؤ يةكةم جار كورد بة ئيرادةي خؤي قةبوولَي دابةشبوون و بةداطيركراوي مانةوةي نيشتيمانةكةي دةكات. بةلآم تا ئةو جصطةيةي تةرتيباتي فيدرالي شصوةي طفتوطؤ و تةنها بأياري سةركردة كوردةكان وةرطرص، بةبص خستنة ثالَي دوو مليؤن دةستةواذةي خةلَكي كوردستان، ئةوا دةكرص ئاكامة نصطةتيظةكاني كةمتربن. ضونكة ئةو كاتة دةكرص لة داهاتوودا هةرنةبص بطوترص خؤ ئةو بأيارةي سةركردةكان دةنط و ئيرادةي خةلَكي كوردستاني لةثشت نةبوو! ثصويستة ئةوانةي كة لةناو بزووتنةوةي أيفراندةمدا ضالآكن و خؤيان لةأووي حيزبيةوة بة سةربةخؤ دةزانن زؤر بة ترسصكي طةورة و ويذدانصكي زيندوو لةطةلَ دياردةي أيفراندةمدا كار بكةن، نابص أصطة بدةن كة بكةونة ضةوتييةكي ئةوها كةوا ببصتة هؤي ئةوةي لةلايةن نةوةكاني سبةينصوة وةبةر نةعلةتي مصذوو بخرصن. ئةوانةي لة دةرةوةي أةوتي أيفراندةميشن و بة ويذداني زيندووةوة لة هةلَوصستةدان بةثةيوةندي لةطةلَ دؤزي نةتةوةكةيان هةروا بة ئاساني ناتوانن زةأبصك بةسةر تةواوي بزووتنةوةي أيفراندةمدا بهصنن و لةسةر ئةم جؤرة هةلَوصستة بذين. ئاخر دواجار أيفراندةم باسة لة ئيرادةي نةتةوة و هةر تاكصكي نةتةوة و هةلَوصستةية لة مصذوو وخوصندنةوةية و شصوةيةكي هةرة شارستاني و ديموكراسي و هاوضةرخانةية بؤ وةدةستخستني خةوني خةلَكي كوردستان لة سةروةري نةتةوةييدا. ئيمأؤ دةرفةت و تةحةددا لةثصش دةرطةي هةر كوردصكة، ثرس ئةوة نية ئايا ئةو دةرفةت و تةحةدداية لةأاستيدا لةثصش دةرطةن يان نا، بةلَكو ثرسيار ئةوةية ضؤن بةرخورديان لةطةلَدا دةكةين!

سويد ـ لوند

9 ئةثريل 2004