نةوت بةرامبةر بة خوصن ....  د. كةمال سةيد قادر

 

 

ئةوا نزيكةي سةدةيةك دةبصت كةوا نةوتي خام بة خوصني ئابوري جيهان دةذمصررصت وة ئةو جؤرة ذيانةي ئصستا لة جيهان وة بة تايبةتي لة وولاتاني ثيشةسازي باوة بة بص بوني نةوت هةر ناتوانرص بيري لص بكرصتةوةو طرنطي ئةم مادةيةش وا زؤر بة خصرايي ثةرةدةسصنص ضونكة وولاتاني تري ثيشةسازي نوص وةكو ضين بةرة بةرة زياتر ثص ويستيان بة نةوت هةية. هةرضةندة داواكاري لة سةر نةوت أؤذ بة أؤذ زياد دةكات بةلام بةرهةم هصناني نةوت ناتوانرص طؤأانصكي وا طةورةي بة سةردابصت ضونكة نةوت وةكو طرنطترين سةرضاوةي ووزة لة جيهان يةكصكة لةو سةرضاوانةي ووزة كةوا نوص نابنةوة وةكو كارةبا بؤ نمونة كةوا دةتوانرص لة تةوذمي ئاو ياخود هةوا بة رهةم بهصنرص ضونكة ئةو بأة نةفتة سنوردارةي كةوا ئصستا لة جيهان هةية مليؤنةها سالي ثص ضوة تاكو لة ثاشماوةي زيندةوةرة دةرياي ية مردوةكان لة ذصر كاريطةري ثالةثةستؤو طةرمي دروست بوة.

ئصستا وا مةزةندة دةكرصت كةوا بأي نةوتي يةدةكي لة جيهان خؤي لة يةك هةزار مليارد بةرميل بدات وة ئةم بأة أؤذ بة أؤذ بةرةو كةمبونةوة دةضصت ضونكة سالانة 27 مليارد بةرميلي لص بةرهةم دةهصنرصت. واتة ئةطةر ثصداويستي نةوت لة جيهان هةر لة سةر ئاستي ئصستاي خؤشي بمصنصتةوة ئةوا نةوتي جيهان بةشي نزيكةي 40 سالي تر دةكات بةلام ضونكة ئاستي ذيان لة هةندص وولاتان بة خصراييصكي زؤر لة بةرزبونةوةداية ئةوا بة هةمان أادةش داواكاري لة سةر نةوت لة زيادبونداية. هةر ئصستا ضين دوهةمين وولاتة ثاش ئةمريكا لة بةكارهصناني نةوت كةوا ثص ويستي سالانةي خؤي لة يةك 1 ملياردو 400 مليؤن بةرميل دةدات وة ئةوةي ئةمريكاش دةطاتة 7 مليار بةرميل، بةلام ئةطةر بصتو باري ئابوري ضين بطاتة ئاستي ئةوةي ئةمريكا كةوا دور ني ية لة ضةند سالي بصت أوبدات ئةوا تةنها ضين ثص ويستي بة زياتر لة 31 مليار بةرمصل نةوت لة سالصكدا دةبصت واتة بةرهةمي سالانةي نةوتي جيهان كةوا خؤي لة 27 مليارد بةرميل دةدات تةنها بةشي ضين ناكات. هةر بؤيةشة ئصستا جؤرة شةأصكي جيهاني نيمضة طةرمي سنوردار لة سةر كؤنترؤلكردني سةرضاوةكاني نةوت كةوا بة تايبةتي لة أؤذهةلاتي ناوةأاست بة أصوةية وا خةريكة نةرمة نةرمة تةشةنة دةكات وة زياتر وولاتاني ناوضةي كةنداو دةطرصتةوة ضونكة زياتر لة 66% هةمو نةوتي يةدةكي جيهان لة ناوضةي أؤذهةلاتي ناوةأاستة لة هةمان كاتدا نةوتي يةدةكي لة ناوضةكاني تري جيهان بة خصرايي يةكي زؤر بةرةو نةمان دةأوات. ئةمريكا خؤي خاوةني نزيكةي 22 مليار بةرميل نةوتي يةدةكي ية وة سالانة 7 مليارد بةرميلي ثص ويستة واتة ئةطةر ئةمريكا تةنها ثشت بة نةوتي خؤي ببةستصت ئةوا ثاش سص سالي تر هيض نةوتي يةدةكي نامصنصت وة ئةطةر وةكو ئصستاش نزيكةي لة 60% ثصداويستي نةوتي خؤي لة دةرةوة بصنصت ئةوا ثاش حةوت سالي تر ئةمريكا بص نةوت دةبصت وة دةبصت بة تةواوةتي ثشت بة نةوتي دةرةوة ببةستصت بؤية دةبص جموجؤلة سةربازي يةكاني ئةمريكا لة ناوضةي أؤذهةلاتي ناوةأاست لةم أوانطةيةوة سةير بكرص ئةطةر نا ثاساوي ئازادكردني ميللةتانو بةرثاكردني ديمكراسيةت تةنها بؤ شصلو كردني بةر ضاوي أاي طشتين. من نالصم ئةمركي يةكان هاتونةتة عصراق تاكو نةوتةكةي بة زؤر بؤ خؤيان بةرن بةلام دةلصم هةولدةدةن بة هصز كؤنترؤلي نةوتي عصراق بكةن ضونكة لة سالاني داهاتو طيروطرفت ئةوة نابصت ضةند نةوتت ثص ويستة وة لة كص ي دةكأيت بةلكو لةوانةية هةر نةتواني بة ثارةي خؤشت دةستت كةوصت ياخود ئةطةريش دةست كةوصت بة نرخصكي زؤرطران كةوا ئابوري زؤر وولات توشي هةرةس هصنان دةكات. ئةمريكي يةكان هةر لة سةرةتاي سةدةي بيستةمةوة ضاويان بأيبوة نةوتي عصراقي وة ئصستا بة شصوةيةكي زؤر خةستتر ضونكة وا مةزةندة دةكرصت كةوا نةوتي يةدةكي عصراق خؤي لة 330 مليار بةرميل بدات وة بةمةش عصراق دةبصتة دةولةمةندترين وولاتي نةوتي جيهان. بةشصكي زؤري ئةم نةوتةي عصراقيش لة كوردوستاني خوارووة وة تةنها كصلطةي نةوتي كةركوك كةوا حةوتةمين كصلطةي نةوتي جيهانة زياتر لة 16 مليارد بةرميل نةوتي يةدةكي هةية. نةوتي عصراق تا ئصستا بة شصوةيةكي زؤر سنوردار سودي لص وةرطيراوة كةوا لة باشترين أؤذةكاني بةرهةم هصنان نةطةيشتؤتة 3 مليؤن بةرميل كةضي لة أاستيدا ئةم بةرهةمة دةتوانرصت بطاتة 10 مليؤن بةرميل لة أؤذصكدا. وة هةتا ئةطةر أؤذانة 10 مليؤن بةرميليشي لص بةرهةم بهصنرصت ئةوا نةوتي عصراق بةشي زياتر لة 100 سالي تر دةكات وة ئةطةر ئةمريكاش بؤي بضصتة سةر وة هةمو ثصداويستي نةوتي خؤي لة عصراق دابين بكات ئةوا نةوتي عصراق بةشي بةشي 50 سالي ثصداويستي يةكاني ئةمريكا دةكات. بؤية با كةس فيزي ئةوةمان لة سةر لص نةدات كةوا طواية بؤ أزطاركردني ئصمة هاتونةتة عصراق ثصش هةمو شتصك ئةوان ئةم هةمو قورباني ية سةربازي و مادي ية لة ثصناوي ئاسايشي نةتةوةيي خؤيان دةدةن نةك لة ثصناوي ئصمة. أاستة يةكصك لة دكتاتؤرة هةرة دأندةكاني جيهانيان أوخاند بةلام يةكصك بو لة دؤستةكاني خؤيان وة ئةطةر ئصستاش بة خؤشي بؤيان نةضصتة سةر ئةوا من لةم بأوايةم كةوا لة أصطاي كودةتايةكةوة دكتاتؤرصكي تري نزيك لة خؤيان لة عصراق بصننة سةر حوكم.

عصراق ئصستا تةنها نمونةيةكي بضوكة لةو كصشة جيهاني ية قورسةي كةوا لة سالاني داهاتو لة نصوان وولاتة زلهصزةكان لة سةر نةوتي أؤذهةلاتي ناوةأاست أوودةدةن ضونكة ئةمريكا تةنها وولاتصك ني ية كةوا ثص ويستي بة نةوت هةبصت. كةضي كصشةي ئةو وولاتانة لة طةل ئةمريكا لة سةر نةوت ئصستا كصشةيةكي ناأاستةوخؤية ضونكة ئةو لايةنانةي بةشدارن لة ثشبأكص كردن لة طةل ئةمريكا لة سةر نةوتي أؤذهةلاتي ناوةأاست وةكو فةرةنساو أوسياو ضين، هصزي ئةتؤمين بؤية نابص أاستةوخؤ بةرامبةر ئةمريكا بوةستن بةلكو لة أصطاي شةأي نوصنةرايةتي وة. ئةو توندو تيذي يةي ئصستا لة ناوضة جؤربةجؤرةكاني عصراق هةية بةشصكي زؤري أةنطدانةوةي كصشةيةكي نصو دةولةتي ية لة سةر نةوتي عصراق وة كؤتاييشي نايةت تاكو ئةم هصزانة لة نصو خؤيان نةطةنة أصككةتنامةيةك لة سةر دابةشكردني ئةم مادة ستراتيجي ية ضونكة ضارةنوسي ئةوانيش وةكو وولاتاني ثيشةسازي و هصزي سةربازي بةستراوةتةوة بة سةرضاوةي نةوت. أوسيا بؤ نمونة ئصستا زياتر لة 2 مليارد بةرمصل نةوت لة سالصكدا بةرهةم دصنصت بةلام ئةم بةرهةمة زؤر درصذة ناخةيةنصت ضونكة لة ماوةي بيست سالي داهاتو ئةميش وةكو ئةمريكا نةوتي تةواو دةبصت جا بؤية ضاوةأوان دةكرصت ئةميش هةروةكو ئةمريكا ثةنا بةرصتة بةر هصز بؤ دابينكردني ثصداويستي نةوتي خؤي. هصشتا باسي وولاتاني تري ثيشةسازي وةكو ئةلمانياو ذاثؤنمان هةر نةكردوة.

ئةم سيناريؤيةي ئصستا لة عصراقدا لة ئاراداية زؤر لةو سيناريؤية دةضصت كةوا لة سالةكاني ثصش شةأي جيهاني يةكةمو تا سالي سي يةكانيش لة ئارادابو لة سةر دابةشكردني نةوتي عصراق كةوا ئةم كاتةش ئةمريكي يةكان بةشصك بون لةم سيناريؤية.

ثصشبأكص لة سةر نةوتي ئةم ناوضةيةي ئصستا بة عصراق ناسراوة لة ثصش شةأي جيهاني يةكةم كاتصك دةستي ثص كرد كةوا ثاثؤأة سةربازي يةكاني هصزة زلهصزةكاني ئةو كاتةي ئةورثا بةريتانيا، فةرةنسا وة ئةلمانيا لة جياتي خةلوز نةوتيان بة كار هصنا وة بةم جؤرة نةوت شصوةي مادةيةكي ستراتيجي لة لايةني سةربازي وة وةرطرت كةوا ئصستاش ئةم طرنطي ية لة ثةرةسةندنداية ضونكة تانكو فأؤكةي جةنطي ناتوانن هيض سةرضاوةيةكي تري ووزة جطة لة ثيترؤل بة كار بهصنن وة بة زةحمةتيش دةتوانرص ئالةتي تر جصطايان بطرصتةوة بة ثصضةوانةي ئؤتؤمؤبصل بؤ نمونة كةوا شةمةندةفةر ياخود ثايسكل دةتوانص جصطايان بطرصتةوة. بوني نةوت بة سةرضاوةيةكي ووزةي ستراتيجي لة كاتصكي زؤر نةطونجاودا بؤ أؤذهةلاتي ناوةأاست أويدا ضونكة ئةو كاتة بةشي زؤري أؤذهةلاتي ناوةأاست وة بة تايبةتي ويلايةتي موسلي دةولةمةند بة نةوت لة ذصر ئيمبراتؤريةتي عوسماني بو كةوا ئةوةندة لاوازو دوا كةوتو بو بة جؤرصك كةوا نة يدةتواني خؤي سودي أاستةوخؤ لةم سةرماية طرنطة وةرطرص نة بشي ثارصزص لة دةستدرصذي وولاتاني تري خاوةن هصز. بؤية ئةلمانياو فةرةنساو بةريتانيا كةوتنة ثصشبأكص بؤ كؤنترؤلكردني نةوتي وولايةتي موسل بةلام ئةمريكي يةكان كةوا هصشتا هصزصكي ساوا بون ئةورثي يةكان أصطايان ثص نةدةدان زؤر دةست بؤ ئةم سةرماية درصذ كةن هةرضةندة ئةمريكي يةكان لة سالي 1909 لة أصطاي كؤمثانياي Chester Group ئةمريكي أصككةوتننامةيةكيان لة طول حكومةتي توركي مؤر كرد بؤ أاكصشاني هصلصكي ئاسنين كةوا لة ناوضة توركةكانةوة دةست ثص بكات وة شارةكاني دياربةكرو ظان لة أصطاي موسلو كةركوكةوة بة سلصماني ببةستصتةوة بة مةرجصك كؤمثانياكة بؤي هةبصت لة أاستو ضةثي هصلةكة بة ثانايي 20 كم لة نةوت بطةأصت ضونكة ئةمريكي يةكان ثصشتر زانياري يان لة سةر ئةوة هةبو كةوا نةوت لةم ناوضةية هةية. ئةم ثأؤذةية سةري نةطرت بةلام بةريتاني يةكان لة ئةمريكي يةكان سةركةوتو تر بون ئةميش لة أصطاي دامةزراندني كؤمثانياي نةوتي توركي لة سالي 1914 كةوا بةشي هةرةزرؤي لة دةست بةريتاني يةكان خؤيان بو. لة طةل دةست ثص كردني شةأي جيهاني يةكةم ئةم ثأؤذانة هةمو وةستان بةلام لة طةل داطيركردني عصراق لة لايةن بةريتاني يةكانةوة ئةم ثأؤذةية ديسان ذيايةوة. بةلام ئةمجارةيان ثصشبأكص ي أاستةقينة لة نصوان فةرةنساو بةريتانياو ئةمريكا دةستي ثص كرد تاكو لة سالي 1928 بةوة كؤتايي هات كةوا كؤمثانياي نةوتي توركي بةم جؤرة دابةش كرا: بةريتانيا 47. 50% فةرةنسا 23. 75% ئةمريكا 23. 75% وة 5% بؤ بازرطاني ئةرمةني طولبةنكيان وة ناوي كؤمثانياي نةوتي توركي طؤأدرا بة كؤمثانياي نةوتي عصراقي. ثصشبأكص ي نوص لة سةر نةوتي عصراق دةتوانين بلصين لة لةطةل هةرةسهصناني بلؤكي سؤظيةت لة سالي 1989 وة دةست ثص دةكاتةوة ئةوة بو عصراق خزصنراية ناو مةسةلةي داطيركردني كوصتةوة لة سالي 1990 وة ئةمةش بوة ثاساوي هاتني هصزة دةرةكي يةكان بؤ ناوضةكة كةوا بة سةرةتاي هةلطةأانةوةي هةولةكان بؤ كؤنترؤلكردني نةوتي ناوضةي أؤذهةلاتي ناوةأاست لة أصطاي هصزةوة دادةنرصت ضونكة هةتا بلؤكي سؤظيةت مابو جؤرة هاوسةنطي يةك لة نصوان هصزةكاني أؤذهةلاتو أؤذئاوا هةبو هةرضةندة بة جؤرصك لة جؤرةكان أصطا نةدةدرا كةوا وولاتاني خاوةن نةوت بة أصكوثصكي سود لة سةرماية نةوتي يةكانيان وةرطرن بةلكو لة أصطاي أذصمةكانةوة وا دةكرا كةوا داهاتي ثصترؤل جارصكي تر بطةأصتةوة بؤخؤيان جا ضي لة أصطاي كأيني ضةكةوة بوبصت ضي لة أصطاي طواستنةوةي سةرمايةي ئةو وولاتانة بؤ بانكة دةرةكي يةكان لة لايةن لصثرسراواني وولاتاني بةرهةم هصنةري نةوت بة جؤرصك كةوا بوني نةوت لة زؤربةي زؤري ئةم وولاتانة زياني زياتر بو لة سودي ضونكة كأيني ضةك بة شصوةيةكي زؤر نائارامي لة ناوضةكة دروست كورد وة واي كرد كةوا ئابوري وولاتاني خاوةن نةوت بة شصوةيةكي طشتي ثشت بة نةوتةوة ببةستصت بة شصوةيةك كةوا نزيكةي هةمو ثصداويستي يةكاني ئةم وولاتانة لة دةرةوة دةهصنرصت.

ئصستاش لة طةل هاتني ئةمريكا بؤ عصراق قؤناغصكي تري نوص دةستي ثص كرد لة ململانص لة سةر نةوتي ناوضةكة. ئةمريكا وةكو تاقة زلهصزي جيهان وا تص دةطات دةتوانصت بة تةنيا كؤنترؤلي نةوتي ناوضةكة بكات وة وولاتاني تري ثيشةسازي هةول دةدةن بة أصطاي جؤربةجؤر فةشةل بةم هةولةي ئةمريكا بصننةوة. لة نصوان ئةم هصزانةش هةمويان طةلاني ناوضةكة طيريان خواردوة. ئةمريكا ناتوانص لة ناوضةكة وة تايبةتي لة عصراق بكشصتةوة ضونكة شوصني خؤي وةكو تاقة زلهصزي جيهان لة دةست دةدات وة لة هةمان كاتيش ناتوانص لة سةر ئةم بارةي ئصستا بةردةوام بصت ضونكة زياني ماديي و مرؤظي زؤري لص دةكةوصت جا تةنها يةك أصطاي لة ثصشة ئةميش هةمان أصطاية كةوا بةريتاني يةكان لة سالي 1928 طرتيانة بةر كة كؤمثالياي نةوتي توركي يان دابةش كرد.

ئةمريكي يةكانيش لةوة دةضصت ئصستا هةول بدةن زيانةكانيان لة نيوة بطةأصتةوة ئةميش لة أصطاي داني بةش لة نةوتي ناوضةكة بة هصزة ناكؤكةكانيان.

بةم جؤرةش سياسةت ديسان ثصناسةي خؤي دةدؤزصتةوة كةوا هونةرصكة لة سةر ئةوةي كص ضي وةردةطرص وة ضةند وةردةطرص وة كةي وةري دةطرص. ئصمةي خاوةن ماليش قورمان بة سةر.