info@kurdistannet.org

كاتي بلآوكردنةوة بة كاتي ناوةندي ئةوروثا

www.kurdistannet.org

www.kurdistannet.org

 

جةلةولا لة ضاوةرِواني حكومةتي هةريَمي كوردستانداية  ... مةجيد سالَح

 

       q          بةرِيَوةبةري ناحية:بةداخةوة ليَرة لايةنةكان سةرقالَي شةرِةثةرِؤن.

       q          بةريَوةبةري شارةواني:ئيَستاش كوردةكاني جةلةولا بؤيان نيية زةوي بكةن بة ناويانةوة.

       q          سةرؤكي لقي كشتوكالَ: لة بةر نةبووني هاوكاري ئاوارةكان نةطةراونةتةوة بؤ طوندةكانيان.

 

جةلةولا شاريَكة لة قولاَيي ميَذووةوة سةري دةرهيَناوة،كتيَبيَكي سةردةمي فتوحاتي ئيسلامي شك نابةيت ضةند لاثةرِةيةكي خؤي بؤ داطيركردني ئةم شارة لةلايةن عةرةبة موسولَمانةكانةوة تةرخان نةكردبيَت.هةموو ئةوكتيَبانة باس لةوةدةكةن لة رؤذي داطيركردني جةلةولادا خويَن وةك ئاو لة كوضةو كؤلانةكانيدا جؤطةي بةستبوو.بة هةزاران كض ومندالَيئةو شارة وةك جارييةو غلمان بةرةوجةزيرةي عةرةبي براون. ضاوي تةماعي بيَطانة تاكو ئةم ساتةوةختةش بة بةردةوامي لة سةر جةلةولاية.ميَذوونوسان لة سةر بناغةي ناوةكةي هيَشتا ساغ نةبونةتةوة،لة لايةك عةرةب ثيَي وايةناوة ئةسلَيةكةي(جأو لو لإ) واتة (هاتن يان) لة لايةكي ترةوة كورد ثيَي واية وشةكة لة بناغةدا (طولاَلة)ية ولة بةر ئةوة عةرةب ثيتي(ط)نية بؤية بة(ج) نوسيويانة و ناوةكة بوةتة جةلةولإ.عوسمانيةكانيش لة سةردةمي دةسةلاَتيان سةرناوضةكةناوةكةيان طؤرِي بؤ (قةرةغان).لة سالَي 1958وثاش شؤرشي ضواردةي ناوةكةيكرايةوة بة جةلةولا كرا بة ناحيةو خراية سةر قةزاي خانةقين. و ثاش زياتر لة هةزاروضوارسةد سالَ،سةر ئةنجام رؤذي10/4/2003جةلةولا لةلايةن هيَزةكاني يةكيَتي نيشتماني بةرطي ئازادي وطةرِانةوة بؤ باوةشي كوردستاني لة بةركرد. ئةو رؤذة بؤخةلَكي جةلةولا هةلَدانةوةيلاثةرِةيةكي تازة بوو،هةموويان ضاوةرِواني ئةوةبوون جةلةولا لةماوةيةكي كورتدا لةلايةن ئيدارةي كوردييةوة ببيَتةوة بة(طولاَلة)كةي جاران….

ئيَستا دوايسالَيَك وضوارمانط لة ئازاد بووني شارةكةيان،خةلَكي جةلةولا بةكورد وعةرةب وتوركمانيةوة كاتيك ضاو بة كوضةو كؤلاَنةكاندا دةطيَرِن؛ جطة لةنةماني ديمةنةكانيجةيش قودس وفيداييةكاني سةدام ضاوسورةوكردنةوةي بةعسيةكان، هيض طؤرِانكارييةك لة سيماي شارةكةياندا نابينن.

شاريَك لة دوو ضةذن بيبةش كراو

 لةودوازدة سةعاتةي كة بؤ ئامادةكردني ئةم ريثؤرتاذة لةو شارةدابوم ؛زؤربةيخةلكي ئةو شارة ثيَيان وابوو شارةكةيان بووةتة قورباني بؤضوونة ناسيؤناليستييةكاني ثاريزطاريديالة.عةرةبةكان بة ثةندي عةرةبي وكوردةكانيش بة هيَنانةوةي ثةندي كوردي بة يةك دوو وشة مةبةستةكانيان لة دواكةوتوويي جةلةولادةخستة روو.يةكيَك لة ثةندة سةرنج راكيَشةكان ئةوة بو كة (جةلةولا لة دوو ضةذن بيبةش كراوة)،بة مةبةستيزانيني ئةو ثشتطوي خستنةي جةلةولا سةرةتا سةردانيكاك سةباح محةمةد بةرِيَوةبةري شارةوانيمان كرد،بةريَوةبةري شارةوانيوتي:

"سةبارةت بة كوردستاني بووني شارةكة هيض طوماني تيَدا نيية،بةلاَم ئةوةشمان لة بير نةضي بةعس هةموو توانايةكي خستبو طةرِ بؤ تةعريب كردني.ئةوةبوو لة سالَي1975بؤ2003تواني ثيَكاتةي دانيشتواني بة ريَذةي 70% لة بةرذةوةندي عةرةبدا بطؤرِي.بةلاَم سةرةرِاي ئةوةش هيض خزمةتطوزارييةكي بؤ ئةم شارة ئةنجان نةداوة. وةك ئيدارةي نؤيَي شارةكة لة سةرةتاي دةست بةكار بوونمان، لة لايةن حكومةتي هةريَمي كوردستانةوة بة تايبةتي وةزارةتي شارةواني وشارةوانييةكاني سليَمانيوكةلارودةربةنديخان هاوكارييةكي زؤر باش كراين.بةلاَم لةثرِيكدا هةموو هاوكارييةكانيان بؤمان راطرتو وةك بلَيي دةستيان لةم شارة كوردستانية شؤردبيَتةوة. بة بةرضاوي ئيَمةوة شةورؤذيان خستوةتة سةريةك بؤ ئاوةدانكردنةوةي خانةقين،ئيَمة ثيَمان خؤشة خانةقين دة هيَندةي تر ئاوةدانبكريَتةوة،بةلاَم با لة بيريان نةضيَت جةلةولاو سةعديةو مةندةليش كوردستانن.لة لايةكي ترةوة لة ديالة بةو حكومةي ئيدارةي شارةكة هةر هةمووي كوردن هاوكاري ثيَويستمان ناكةن و ئةوانيش لاي خؤيانةوة دةستيان لةوة شؤردوةتةوة كةجةلةولا لة سةر ديالة دةميَني.لة ئةنجامدا نة ئةملاو نة ئةولا هاوكاريمان ناكةن وحالَةتةكة وةك خؤي دةميَنيَتةوة.

سةبارةت بة ثيَداويستيةكاني شارةكة لة رووي ئاوةدانكردنةوةوة،بةرِيَوةبةري شارةوةاني جةلةولا وتي:شارةكة هيضي بةسةر يةكةوةنيية،قيرتاوكردن وكؤنكريَتكردني جادةو كؤلاَنةكان ودروستكردني زيَرابي سندوقيوتةرميم كردنةوةي ثردةكاني ناوشاروضارة سةركردني ئاووئاوةرؤ لة ثيَداويستة سةرةكيةكاني شارةكةن."

سةرؤكايةتي كؤماري رذيَمي بةعس راشكاوانة برِياريَكي دةركردة كة هيض كورديَك بؤي نيية لة ثاريَزطاكاني نةينةوا و كةركوك وديالة زةوي بكريَت بة ناوييةوة،لة جةلةولاسةدان كورد هةن كة ئةو برِيارة دةيانطريَتةوة،تةنانةت ئةطةر ئةو كةسة يةكيَك بواية لة ثياواني رذيَميش.لة كاتي ضاوثيَكةوتنةكةمان لةطةلَ بةريَوةبةري شارةواني،ئةفسةريَكيكوردمان بينيكة لة حةرةس جمهوري بوةوسةدام وةك مةكرة مةزةوييةكي ثيَداوة،بةلاَم شارةواني جةلةولاهةرطيز نةيانكردوة بة ناوييةوةو ئيَستاش هةمان برِيار كاري ثيَدةكريَت وكوردةكاني جةلةولا بؤيان نيية زةوي بكةن بة ناويانةوة.سةبارةت بة هؤكاري كارثيَكردن بةو برِيارة،بةرِيَوةبةري شارةواني جةلةولا ووتي:"ئةو برِيارة يرِياريَكي زؤر شؤظيَنيستانةية دذ بة كورد.زؤر لةو كوردانةي كة لةم شارة زةويان ثيَدراوة بة هؤي ئةو برِيارةوة ليَيان سةندراوةتةوةو دراوة بة عةرةب. ئةوةي كة ماوةتةوة نةيانكردوةتةوة ناويانةوة،هةرضةندة تاكو ئيستاش زةوييةكان لة شارةواني بة ناوي ئةوانةوةية،بةلاَم لة عةقاري ريَطةيان ثيَنادري بكريَت بة ناويانةوة.بؤ ضارةسةركردني ئةم كيَشةية ثيَويست دةكات برياريَك لة وةزارةتي شارةوانييةكاني عيراقةوة دةرضيَت،ضونكة برِيارةكة لة سةرةوةيةو ثيَويست دةكات لة سةرةوة هةلَبوةشيَنريَتةوة."

يةكيَك لةوهؤكارانةي كة واي لة بةعس كرد بة شيَوةيةكي ضرِ دةستبكات بة تةعريب كردني جةلةولا، بووني ئاو و زةويوزاريَكيزؤري كشتوكالَي بوو.رووبةري زةوي كشتوكالَي ئةم ناوضةية دةطاتة(450514)دونم و بةعسيةكان هةرةسهيَناني شؤرِيان لة ناوةراستي هةفتاكاندا بة هةل زاني بؤ تةرحيلكردني 950جوتيار ودةيان طوندي ناوضةي زةنطاباد و ثالاَني كة خاوةني بة ثيت ترين زةوييةكاني ناوضةكةيةوهيَناني عةرةبي ناسرية بؤ جيَطةكانيان.كاك عادل محةمةد مةجيد سةرؤكي لقي كشتوكالَي جةلةولاو سةعدية سةبارةت بة تةعريب كردني ناوضة كشتوكالَييةكاني سنورةكة دةلَي:"ليَرة بة دوو قؤناغ تةعريب ئةنجام دراوة،قؤناغي يةكةم لة سالَي 1975كاتيَك رذيَم هةستا بة دروستكردني بةنداوي سةعديةو غةرق كردني ناوضةي تبض وكوروي،و هيَناني عةرةبةكاني ئةو جيَطاية بؤ جةلةولاو دابةش كردني زةوييةكاني شيَخ باوة بة سةرياندا. قؤناغي تريش ثاش ئةوة دةست ثيَدةكات وئةويش هيَناني عةرةبي ناوضةي ناسريةية.خؤشبةختانة ثاش روخاني رذيَم زؤر لة عةرةبة هاوردةكان دةركران و زةوييةكان طةرِانةوة بؤ خاوةنة ئةسلَييةكانيان.بةلاَم بة هؤي نةبووني ئيمكانيات وهاوكاري نةكردني حكومةتي هةريَمي كوردستان بةداخةوة هيَشتا خةلَكي ئاوارة نةطةراونةتةوة بؤ طوندةكانيان،ئةمةش واي كردوة جاريَكي تر عةرةبةكان بكةونةوة هةولَي طةرِانةوة بؤ ئةو طوندانة"

 بؤ ريَوشويَني ثيَشخستني بواري كشتوكالَي لةم ناوضةية سةرؤكي لقي كشتوكالَي جةلةولاو سةعدية دةلَي:"ئةم سالَ لة سةر ئاستي هةموو عيراق ئيَمة ثلةي يةكةممان هةية بؤ بةرهةم هيَناني ثستةي ذيَر زةوي،طةر هاوكاري جوتيارةكاني ناوضةكة بكريَت بةرهةم هينانمان زؤر لةوة زياتر دةكات،بةلاَم جيَطةي داخة ئيدارةي ديالة بة بيانوي ئةطةري خستنة سةري جةلةولا بؤ سةر هةريَمي كوردستان يارمةتيمان نادات، لةم لاشةوة حكومةتي هةريَمي كوردستان يارمةتي جوتيارةكانمان نادات بؤ طةرِانةوةو دابينكردني كةرةستةي بةرهةم هيَنان وسةمادي كيميايي."

سةبارةت بةو هاوكاريانةي كة تاكو ئيَستاحكومةتي هةريَمي كوردستان ثيَشكةشي جوتيارةكاني سنورةكةي كردوة سةرؤكي لقي كشتوكالَي جةلةولاوسةعدية وتي:"تاكو ئيَستا ضةند بيريكمان بؤ هةلَكةندراوة وبرِياريشة ضةند بيريَكي ترمان بؤ هةلَكةنن،هةروةها داوامان كردوة سةماد بؤ جوتيارةكانمان دابين بكةن،بةلاَم وا مانطي ئابة كةضي هيضمان بؤ نةهاتوة،بة كورتي هةندي ثاشةكشة لة يارمةتيةكان دةبينين"

هةرضةندة رذيَمي بةعس توانيويةتي ثيَكهاتةي دانيشتواني جةلةولا بةريَذةيةكي زؤر لة بةرذةوةندي عةرةبدا بطؤرِي،بةلاَم لةبةر ئةوةي زؤربةي عةرةبةكان لةريزةكاني يةكيَتي نيشتمانيدان،لة هةلَبذارنةكاني ئيدارةي مةدةنيودةستنيشانكردني بةرِيَوةبةري ناحية، كورد تواني بةريَوةبةري ناحية وبةرِيَوةبةري زؤربةي فةرمانطةكاني شارةكةي بةركةويَت.بةلاَم ئيَستا بة هؤي ناكؤكة لة نيَوان لايةنة كورديةكان وهةندي عةرةب وتوركماني شؤظيةنيةوة خةريكة ئةو ئينسجام و يةكطرتويةي كة لة نيوان ئةندامانيئةنجومةني شارةوة هةية تيَك دةضيَت.ئيَمة كاتيَك ضوينة بيناي بةرِيوةبةري ناحيةكةوة (ئةنوةرحسين ميكايل)بةرِيَوةبري ناحية سةرقالَي نوسيني دةست لة كاركيَشانةوة بوو،كاتيَك ليَمان ثرسي هؤي ضيية ئةو كارة دةكةيت؟لة وةلاَمدا ووتي:"من طومانم لة ثاشة رؤذي ئةم شارة هةية.من سالَيَكة بةريَوةبةري ناحيةي ئةم شارةم بةدلَنياييةوة ثيَتان دةلَيَم من نةمتوانيوة هيض بؤ ئةم شارة بكةم.كة خةلَكي ئةم شارة دةبينم هةست بة شةرمةزاري دةكةم،بضوكترين هاوكاري ناكريَم.تةحةداي هةر بةرثرسيَكي كوردستان دةكةم بلَيَت شتيَكم بؤ جةلةولا كردوة.نة هاوثةيمانان ونة ئيدارةي ديالةش بير لةم شارة ناكةنةوة.بةداخةوة دةلَيَم ئةم شارة بةرةو ململانيةيةكي نةذادي دةضيَت وكوردستانيش دةست بةرداري ئيَمة بووة، بةداخةوة ليَرة لايةنةكان سةرقالَي شةرِةثةرِؤن.لة كوردستانةوة بة بيئةوةي يارمةتيمان بدةن داواي شتيَكمان ليَدةكات ولة ديالةشةوة بة بةردةوامي طوشارمان لة سةردادةنيَن"

لة ماوةي ئةم سالَةي كة بةرِيَوةبةري ناحيةكةيت،ئةو ثيَداويستيانة ضين كة شارةكةتان طةرةكيةتي؟

"- من كورِي ئةم شارةم،ليَرة ثةروةردة بووم،لة بيرمة تاكو سالَي 1975يش بةجلي كورديوبةزماني كوردي دةمانخويَند،شارةكة شاريَكي كوردي رةسةنة،بةلاَم بةداخةوة بةونةفةسةوة لة كوردستان تةعامولي لة طةلَدا ناكريَت.كاتيَك لة كوردستانةوة بةرديَك بهيَنريَت وليرة خانويةك يان مةدرةسةيةك يان رةسيفيَكي ثيَدروست بكريَت،هةنطاويَك زياتر دةيطةرِيَنيتةوة بؤ باوةشي كوردستان.من داواكارم لة حكومةتي هةريَمي كوردستان ليذنةيةك بنيَريَت بؤ دةست نيشانكردني كةموكورِيةكاني شارةكة ودابينكردني لاني كةمي ذيانيَطي ئينساني بؤ خةلَكةكةي."

تةعريب ضؤن هاتووةو ضؤن بسرِيَتةوة؟

لة هةموو ضاوثيَكةوتنوكانماندا ضي لة طةلَ كورد وضي لة طةلَ عةرةبةكاندا،طةيشتنينة ئةو دةر ئةنجامةي كة بووني عةرةب لةم ناوضةية بةم سيَ شيَوازةبووة:

1/لة كؤنةوة كؤمةلَيَك عةرةب لة ناو خيَلة كوردةكاندا نيشتة جيَبوون.

2/لة سالاَني ثاش هةرةسي شؤرِشي ئةيلول وضؤلَكردني طوندةكاني ناوضةكة،رذيَم ضةند خيَليَكي عةرةبي لة ثاريَزطاي ناسريةوة هيَناوة لة جيَطةي كوردةكاندا نيشتة جيَي كردوون.

3/لة كؤتايي حةفتاكاندا بةهؤي دروستكردني بةنداوي(حةمرين)ضةند طونديَكيعةشيرةتي (كرةووي) بوون بة ذيَر ئاوةوة،بؤ قةرةبوكردنةوةيان رذيَمي بةعس هيَناني بؤ جةلةولاو لةوي نيشتة جيَكردن.

سةبارةت بة جؤري يةكةمي عةرةبةكان ضي لة ئيستاو ضي لة رابردوشدا هاوثةيماني كورد بوون،لة هةلبضاردنةكاني ئةم دوايةي ئةنجومةني شار بةشيَوةيةكي بةرضاو رؤلَيان هةبوة لة سةركةوتنيكورد لة بةدةست هيَناني ثؤستةطرنطةكان،جطة لةوةش زؤربةيان ئةندامي يةكيَتي نيشتماني كوردستانن.بة نيسبةت عةرةبة هاوردةكاني ناسريةشةوة ئةوا لة ثاش ثرؤسةي رزطاربووني عيَراق زؤربةي هةرةزؤريان هةلَهاتن وطةرِانةوة بؤ شويَني ئةسلَي خؤيان.ئةوةي طرنطة ضارةسةري بؤ بدزريَتةوة ئةو عةرةبانةن كة لة دةضنة ريزي خالَي سيَيةمةوة.ئةمانة زؤربةيان لة رذيَمي سةدام سود مةند بوون و كورِةكانيان بة زؤري ئةفسةرو سةربازي حةرةس جمهوري بوون.ئيَستاش وةفاداري ئةو رذيَمةن ولة ليَكؤلَينةوةكاني ئاسايش وثؤليسدا دةركةوتوة كة زؤربةي كارة تيَكدةرةكاني ئةو شارة لة لايةن كورِاني ئةم عةشيرةتةوة ئةنجام دةدريَت.باشترين ضارةسةريش ئةوةية لة ريَطةي ليذنةيةكي تايبةتةوة بطةرِيَنريَنةوة بؤ ناوضةكاني خؤيان وقةرةبوو بكريَنةوة.

دوا سةرنج

جةلةولا بةهةموو ميَذووةكةيةوة لة بةردةم دوورِياني طةرِانةوة بؤ باوةشي كوردستان و لة دستضووني بؤ هةتا هةتاية، وةستاوة.لةم شارةدا هةزاران ضاو دةرِوانيَتةريَطةي باكور وضاوةرِواني دةستي ئاوةدانكردنةوة و ثةرةثيَدانة.ليَرة خةلَك ضيتر تواناي دابرِان لة كوردستانيان نةماوة،دةيانةويَت تةعريبيان لة كؤلَ بيَتةوة..دةيانةوي….