طروثةكاني طوشارو كاريطةرييان لةسةر راي طشتي و دةسةلاَتي سياسي... نووسيني:زاهر زكار وةرطيَرِاني: مةجيد سالَح

 

* نووسيني: زاهر زكار

* وةرطيَرِاني: مةجيد سالَح

* كؤمثيوتةري رووناكبيري

* سليَماني / ئةيلولي 2004

 طومان لةوةدا نيية، هةموو بيرورِا و  ضالاكييةك رةنطدانةوةي را و  خواستي كؤمةلَة خةلَكيَكي دياريكراون. جطة لةوةش هةموو بيرمةندةكان لةريَطةي تويَذينةوة و  ئةزموونةكانيانةوة طةيشتونةتة ئةو بؤضوونةي كة ((تاك بةشيَكة لةو كؤمةلَةي كةتيَدا ئةندامة، هةر بؤية دةكةويَتة ذيَر كاريطةري كؤمةلَطاكةيةوة) ) .

 جطة لةوةي كة مرؤظــــــ ثيَويستي بةوة هةية لةناو طروثيَكدا بذي، لةهةمان كاتدا دةبينين خؤي لةطةلأ خةلَكانيتردا دةطونجيَنص، بةتايبةت لةطةلأ ئةو كةسانةي كةهةمان راي و هةمان بةرذةوةندي ئةويان هةية. لةدةرئةنجامدا هةر رايةك، باهي تاكيَكيش بيَت، بةلاَم لةواقعدا رايةكي كؤمةلاَيةتيية و  تةعبير لةراي ئةو كؤمةلَطاية دةكات كة تاكةكة ئةندامة تيَيدا، يان دةيةوص ببيَتة ئةندام. تاكو كةسةكة زياتر ثابةندي نةريتةكاني ئةو كؤمةلَطاية بيَت كة تيَدا ئةبيَتة ئةندام، ريَذة و  رادةي ثةيوةندييان بةرزتردةبيَت. ليَرةوة هةموو ئةو ئاراستة دةروونييةي كة لة طروثة سةرةتايية كؤمةلاَيةتيةكاندا سةر هةلَدةدةن (وةك خيَزان) ئاراستةيةكي ثتة و  رةسةنن، ضونكة كار لة (دةرووني مرؤظــــ دةكات و  كةسايةتيةكي بؤ دروست دةكات، تاقيكردنةوةكان سةلماندوويانة زؤربةي كةسايةتي مرؤظــــ ثيَش تةواوكردني قؤناغي هةرزةكاري دةضةسثص) .

 بةلاَم ئةو ئاراستانة كة لةطروثة ناوةندييةكاني وةك حزب و  سةنديكاكان دروست دةبن، ئاراستةيةكي ثةراويَزين، بةلاَم ئاراستة ثتةو رةسةنةكاني دةبنة بةشيَكي طرنطي كةسايةتي مرؤظــــ  و  طؤرِيني زؤر سةخت و  دذوار دةبيَت، با لايةني بةرامبةر زؤر زيرةك و  بةتواناش بيَت، ضونكة لةناخي تاكةكةدا ضةسثيوة، بةثيَضةوانةوة ئاراستة ثةراويَزييةكان ئةو خالَةن كة لايةني بةرامبةر دةتوانص لةريَطةيةوة (راطةياندن بةتايبةت) خؤي بخزيَنيَتة ناو كةسايةتييةكةيةوة و  هةموو تةقةلايةكي دةخاتةطةرِ بؤ بةجيَهيَشتني كاريطةري لةسةري. ئةزموون وليَكؤلَينةوةكانيش ئةوةيان سةلماندووة كةوا سةركردةكاني را و  فةرماندة و  سياسةتمةدار و  ثياواني كؤمةلاَيةتي دةتوانن كاريطةري لةسةر طؤرِيني ئاراستةي بير و  بؤضووني كةسةكان لةناو كؤمةلَة و  طروثةكاندا بةجصبهيَلَن.

 طروثةكاني طوشار يان طروثةكاني بةرذةوةنديي بريتين لةو طروثانةي كةلةسةر بناغةي بةرذةوةندي تايبةت و  كؤكردنةوة و  بةدةست هيَناني كةرةستةكاني كاريطةري خستنة سةر دةسةلاَت، دروست دةبن و  هيض بةلايانةوة طرنط نية سروشتي دةسةلاَتي سياسي بالاَدةست ضؤن دةبص. ئةم طروثانة لةسيَبةري دةسةلاَت دا دروست دةبن و  كار بؤ هيَنانةوةي قازانجي خؤيان دةكةن، لةبةر نزيكيشيان لةثيَطةكاني دةسةلاَت، كاريطةري لةسةر برِيار و  كاروبارةكاني سياسي و  ئابووري بةجصدةهيَلَن هةرضةندة ئةو كاريطةرييانة راستةوخؤ دةبن، بةلاَم نارةسمين و  ئاشكرانين. ئةنداماني ئةم طروثانة ثةيوةندييةكي دؤستانة و  بةرذةوةندييانةي توندوتؤلَيان لةطةلأ بةرثرسة ثاية بةرزةكاني دةسةلاَتدا هةية.

 كاريطةري ئةم شيَوازةي ثةيوةندي زؤر بةهيَزترة لةكاريطةري ئةركة رةسميةكاني سةرشاني بةرثرسان، هةروةها طةرهاتوو ئةم طروثانة ثةيوةندييان لةطةلأ طروثيتري بةرذةوةندي هةبوو لةولاَتانيتردا، ئةوا رؤلَيان لةئاراستةكردن و  دةرك كردني برِيارةكاني دةسةلاَتدا زؤر زياتر دةبيَت.

 لةخةسلَةتةكاني ئةم طروثانة دةكرص ئاماذة بةوة بدةين كة سيفةتيَكي رةسمييان نيية و  ثابةندي هيض ثيَوانة و  نةريتيَكي مرؤظايةتي نين و  ثشت بةهؤكارة ئابوورييةكان و  ئيستغلال كردني ثةيوةنديية شةخسيةكاني خؤيان دةبةستن بؤ طةيشتن بة بةرذةوةندييةكانيان و  كاركردنة سةر دام و دةزطاكاني دةسةلاَت تا ئةوكاتةي بةقازانجي خؤيان دةبص. ئةوةي طرنطي ئةم طروثانةي زياتركردووة ئةوةية كة لةثةراويَزي دةسةلاَتدا ضالاك دةبن و  بةشيَوةيةكي ئينتهازي و  نارةسمي نائةخلاقي سوود لةئيمتيازاتي دةسةلاَت وةردةطرن.

 تويَذينةوة و  ليَكؤلَينةوةكاني تايبةت بةسيستةمةكاني سياسةت و  كؤمةلاَيةتي ثةنجةيان لةسةر ئةوةداناوة كة لةدةرةوةي حيزبة سياسيةكاندا كؤمةلَيَك طروث هةن ثيَيان دةوتريَت ((طروثي طوشار) ) يان ((طروثي كاريطةري) ) ئةم طروثانة لةزؤربةي كؤمةلَطا هاوضةرخةكاندا هةلَدةستن بةئةنجام داني ئةركي سياسي. لةهةندص حالَةتدا، ئةم ئةركانة لةقازانجي كؤمةلَطاداية و  لةهةندص حالَةتيش دا لةزيانيداية، ضونكة راستةوخؤ كاردةكةنة سةر سةقامطيربووني يان ثيَشكةوتني. دةكرص لةكؤمةلَطايةكدا كة سيستةمي سياسي سةقامطير بيَت، ئةم طرووثانة ببنة هؤكاريَكي زياتر لةثيَناوي بةرذةوةندي كؤمةلَطادا، ضونكة لةو حالَةتةدا لةريَطةي ئةمانةوة جةماوةر دةتوانص خواست و  نارةزايةتيةكاني دةرببرِص. هةروةها لةريَطةي ئةو دةربرِينانةوة دةسةلاَت دةتوانص ئاراستة و  بؤضوونةكاني خةلَك بزانيَت. بةلاَم طةر هاتوو دةسةلاَتي سياسي لاوازبوو، ئةوا ئةم طروثانة دةتوانن ببنة هةرِةشة بؤ سةر دةسةلاَتي حكومةت و  بةرِيَوةضووني كاروبارةكاني، لةم حالَةتةشدا تويَذةكاني كؤمةلَطا دةكةونة ذيَر رةحمةتي ئةم طروثانةوة (وةك ضؤن لةثاش جةنطي جيهاني دووةم لةفةرةنسا رويدا) .

جياوازييةكاني نيَوان طرووثةكاني طوشار و  حزبة سياسيةكان

 ثيَويستة جياوازي بكةين لةنيَوان حزبة سياسييةكان و  طرووثةكاني طوشار. حزبي سياسي بايةخ بةدةسةلاَت دةدات و  لةكؤمةلَطا زؤر ثيَشكةوتوةكاندا دةردةكةويَت. ئةو كؤمةلَطايانةي كةسيستةمي سياسييان زؤر ثيَشكةوتوو ئالَؤزة، ضةندين ريَكخراوي حزبييان تيَدا دروست دةبص و  هةريةكةش هةولَي دةسةلاَت طرتنة دةست دةدا. بةلاَم طروثةكاني طوشار بريتين لةو تويَذةي ناو كؤمةلَطا كةهةولأ دةدات كاريطةري لةسةر ضيني دةسةلاَت دار بةجيَبهيَلَص، هةر لةبةر ئةوةشة ئةو ناوةي بةسةردا برِاوة.

 لةرووي قةبارة و  هيَزيشةوة ئةم دوو ريَكخراوة جياوازييان هةية. هةريةكةيان بواري طرنطي ثيَداني تايبةت بةخؤيان هةية و  رادةي كاريطةريشيان جياوازة. ئةطةر حزبي سياسي هةولَي بةدةست هيَناني دةسةلاَتي سياسي دةدات و  دةيةويَت راستةوخؤ ئةركة سياسييةكان راثةرِيَنص، لةبةرامبةردا طروثةكاني طوشار هةولأ دةدةن (خؤيان لةو كةسانة نزيك بكةنةوة كة ثؤستة ستراتيذةكانيان لةدةست داية يان لةناو كؤمةلَطادا رؤلَيان هةية) .

 خةسلَةتيَكي تري طروثةكاني طوشار ئةوةية جياوازة لةكؤمثانياكاني بازرطاني، ضونكة هةولأ نادةن لةم ريَطةوة ثارةيان دةست كةويَت، بةلَكو دةيانةويَت بةرذةوةندييةكان و  هةندص خةسلَةتي مةعنةوي خؤيان بثاريَزن، با ئةو بةرذةوةنديانةش طرصدرابن بة بةرذةوةندي ماديةوة. جطة لةوانة ئةم طروثانة هةولأ دةدةن ئامانج و  بةرذةوةنديةكاني ئةندامةكانيان بثاريَزن، كةضي كؤمثانيا بازرطانييةكان هةولأ دةدةن دةست بةسةر بازارِي ئةو كالاَيةدا بطرن كة كؤمثانيايةكيتري هاوضةشن بةرهةمي دةهيَنص.

 سةرةرِاي ئةوانةش ئةم طروثانة لةهةندص شت دا لةطةلأ كؤمثانيا بازرطانيةكاندا يةك دةطرنةوة، هةر بؤ نموونة هةردوولايان ئةوثةرِي توانايان دةخةنةطةرِ بؤ تيَك شكاندني ئةو لايانةنانةي كةدذي بةرذةوةندييةكاني ئةمان كاردةكةن، لةو ثيَناوةش دا تةنانةت بةرتيل-يش دةدةن. هةروةها هةردولايان بةثيَضةوانةي حزبي سياسي نايانةوص دةسةلاَتي سياسي كؤنترؤلأ بكةن (لةوةش بترازص ئةمانة بةرثرسيارنين لةبةرامبةر خراث بةرِيَوةضووني دام و دةزطاكاني حكومةت) .

 بةهةرحالأ، طروثةكاني طوشار جياوازيتريان لةطةلأ حزبي سياسيدا لةوةداية كةسةرضاوةي داراييان سنوردارة، بةلاَم حزبي سياسي وانيية. هةروةها لةكاتي دةركردن و  هةلَوةشانةوةي برِيار و  ياساكاندا طروثةكاني طوشار هةولأ دةدةن لةبةرذةوةندي خؤياندا دايشكيَنن، واتة ئامانجةكانيان سنوردارن، بةلاَم حزبي سياسي ئامانجةكاني فرةو بةربلاَون و  ثرؤطرامي حزبةكان قسة لةسةر تيَكرِاي مةسةلة طشتيةكان دةكات.

 هةرضةندة طروثةكاني طوشار لةدةرةوةي دةسةلاَتن، بةلاَم هةولأ دةدةن سياسةتة طشتييةكان بةرةو لاي خؤيان راكيَشن، بةلاَم حزبة سياسيةكان لةهةولَي راكيَشاني راي طشتي دان بؤلاي خؤيان تاكو لةريَطةيةوة دةسةلاَت بطرنة دةست. دواتر طروثةكاني طوشار لةسةر بنةمايةكي ديموكراتي خؤيان ريَك خستووة و  سةرؤكي طروثةكة خؤي بالاَدةستة، ئةمةش ثيَضةوانةي حزبة سياسييةكانة كة بةشيَوازيَكي ديموكراتيانة ثةيرِةودةكةن لةكاتي دةركردني برِيارةكانياندا، لةهةندص برِطةدا حزبة سياسييةكان و  طروثةكاني طوشار يةك دةطرنةوة، ضونكة هةردوولايان لةلايةن حكومةتةوة طرنطيان ثصدةدريَت، هةورةها لةبةرئةوةي هةردوولا وةك نيوةنديَك لةنيَوان حكومةت و  هاولاَتياندا كاردةكةن. لةولاَتة تؤتاليتارييةكاندا طروثةكاني طوشار و  حزبة سياسييةكان وةك يةكيان ليَديَت و  هةردوولايان هةرِةشةي راستةوخؤ و  ناراستةوخؤ بطرة لةهةندص حالَةتدا توندوتيذي بةكاردةهيَنن وةك ئةوةي لةكاتي دةسةلاَتي نازييةكاني ئةلَمانيا و  فاشيةكاني ئيتالَيادا روويدةدا.

 لةمةوة بؤمان دةردةكةويَت طروثةكاني طوشار كاريطةرييةكي زؤريان هةية لةسةر راي طشتي و  حكومةت، ضونكة خاوةن توانايةكي دارايي زؤرن و  ئةو داراييةش كارئاسانيان بؤ دةكات تاكو لةريَطةيةوة كةنالَةكاني راطةياندن بةكاربهيَنن و  بؤ خستنةرووي كيَشةكانيان لةهةموو كات و شويَنيَكدا. ئةوةش دةبيَتةهؤي هاوسؤزي راي طشتي لةطةلَياندا. جطة لةوةش ئةم طروثانة زؤر بةئاساني دةتوانن نهيَنةكاني دةولَةتيان دةست كةويَت و  لةريَطةي ئةوةشةوة هةرِةشة لةحكومةت دةكةن طةرهاتوو خواستةكانيان جصبةجصنةكةن ئةوا لةراطةياندةكاندا ئةو نهيًَنيانة بلاَودةكةنةوة. هةر ئةوةش حكومةت ناضاردةكات خواست و  داواكارييةكانيان جصبةجص بكةن.

 ليَرةوة دةكرص بلَيَين طروثةكاني طوشار بةثلةي يةكةم كار بؤ هيَنانةدي بةرذةوةندييةكانيان دةكةن، ئةم طروثانة لةكؤمةلَة خةلَكيَكي زيرةك و  بزيَو ثيَكهاتوون و  دةتوانن لةهةموو جيَطةيةك كاربكةن و  ثةيوةندي و  دؤستايةتيةكانيان بةكاربهيَنن و  طةر كرا لةريَطةي طوشاري داراييةوة بطةن بةئامانجةكانيان. دةكرص بلَيَين طروثةكاني طوشار بةرذةوةندي هةرِةشةيةكن بؤسةر بةرذةوةندي طشتي، ضونكة وةك وتمان تةنيا بةرذةوةندي خؤيان لةبةرضاو دةطرن و  طوص بةبةرذةوةندي طشتي نادةن و  (هيض ريَطة و شويَنيَكي ديموكراتيانةش لة ثةيوةندييةكانياندا ناطرنةبةر) .

ضةمكي طروثةكاني كوشار

 دياردةي طروثةكاني طوشار بةشيَوةيةكي تايبةت لةلايةن زاناياني كؤمةلَناس و  بةشيَوةيةكي طشتي لةلايةن زانستي سياسييةوة طرنطيان ثصدراوة. تويَذةري بةناوبانطي فةرةنسي ((ذان مينو) ) بةشيَكي بةربلاَوي ليَكؤلَينةوةكاني بؤ ئةم دياردةية تةرخانكردووة. وةك ثيَشتر باسمان كرد طروثة كؤمةلاَيةتيةكان دةبنة دوو ئاراستةي بنةرِةتي و  رةسةن (خيَزان)  و  ثةراويَز (كؤمةلَة ناوةندييةكان وةك حزب و  سةنديكا و  طروثةكان (طروثةكاني طوشار بةشيَكن لةم طروثة كؤمةلاَيةتيية) . ئةم طروثانة كؤمةلَةخةلَكيَك لةخؤيان كؤدةكةنةوة كة بةرذةوةندي ليَك نزيكيان هةية و  كار بؤ بةديهاتني دةكةن و  وةك طروث و  تاك هةلَدةستن بةضارةسةركردني كيَشةكانيان ئةنداماني طروثةكاني طوشار لةزؤر رووةوة ليَك نزيكن، بةلاَم ئامانجيان ئةوة نيية (قازانجي بازرطاني بكةن و  دةسةلاَتي سياسي بطرنة دةست) ، طومان لةوةدانيية كؤمةلَة ريَكخراويَك هةن تاراددةيةك لةضالاكييةكاني حكومةت دوورن، وةك ريَكخراوة ئايينةكان و  كؤمةلَةكاني مافي مرؤظــــ، لةهةمان كاتدا كؤمةلَة ريَكخراويَكيتر هةن ثةيوةندي راستةوخؤيان بةضالاكي سياسيةوة وةك كؤمةلَة و  ريَكخراوة ثيشيةكان و ثيَشةوةرة بضوك و  بازرطانة بضووكةكان. ئةمانة هةولأ دةدةن طوشار و  كاريطةري لةسةر دةسةلاَتي ثةرلةماني و  دةسةلاَتي طشتي دابنيَن و  ئامانجةكانيان بهيَننةدي و  ثاريَزطاري لةبةرذةوةنديةكاني خؤيان بكةن. ليَرةدا بةثيَويستي دةزانين بلَيَين سةدان ريَكخراوي جياجيا هةن كةلةرووي قةبارة و  طرنطيانةوة جياوازن و  هةريةكةيان كاريطةري خؤيان هةية لةسةر راي طشتي و  سياسةتي طشتي.

 هؤكاري ناوناني ئةم طرووثانة بة ((طروثي طوشار يان تاقمةكاني كاريطةري) ) دةطةرِيَتةوة بؤ ئةو طوشارانةي كةئةم طروثانة دةيخةنة سةر راي طشتي و  سياسةتي طشتي. ريَذةي كاريطةري و  طوشاري ئةم طروثانة لةطروثيَكةوة بؤ طروثيَكيتر دةطؤرِص. بؤ نموونة هةنديَك طروث هةن طوشارةكانيان بةردةوامي تيَداية و  لةرووي شيَوازيشةوة جؤراوجؤرن، بةلاَم هةندص طروثيتر هةن تةنيا لةكاتي ثيَويست داو بةثضرِثضرِي طوشارةكانيان بةكاردةهيَنن.

 لةضوارضيَوةي طرنطيداني بةم دياردةية، تويَذةري فةرةنسي ((ذان مينو) ) سةبارةت بةطروثةكاني طوشار دةلَص: ((هيض طروثيَكي بةرذةوةندي لةفؤرمي ريَكخراويَكي طوشار لةئارادا نيية، تةنيا لةوساتةدا نةبص كةتيَدا بةرثرسيارن بؤ هيَنانةدي مةرامةكاني خؤيان دةست بةداناني كاريطةري لةسةر دامةزراوةكاني حكومةتدا دةكةن، هةر بؤ نموونة سةنديكاي بةرهةم هيَنةران لةفؤرمي طروثي بةرذةوةندي داية، ضونكة ئةو دامةزراوة و  بةئامرازة تايبةتيةكاني خؤي ضاوديَري دابةش بووني كرِيار لةنيَو ئةندامةكاني خؤي دةكات، بةلاَم ئةودةمة دةبيَتة طروثيَكي طوشار كة ئامانجي دةطؤرِص بؤ طةيشتن بة دةسةلاَت) ) .

 هةروةها دةلَي: ((طروثةكاني طوشار وةك تاقميَك كؤمةلَة ضالاكييةك لةخؤدةطرن و  طروثةكاني طوشار ثشت بةشيكردنةوةي ئةو ضالاكيانة دةبةستن، بةلاَم لةطؤشةنيطاي دياريكراوةوة) ) .

ثؤلين كردني طروثةكاني طوشار

 هةندص لةبيرمةنداني رؤذئاوايي و  لةنيَوانياندا بيرمةنديي فةرةنسي ((مينو) ) ثيَيان واية كة طروثةكاني طوشار دةبن بةدوو جؤري طةورةوة و  ليَرةدا ئامانجةكان رؤلَي سةرةكي دةبينن. ئةو دوو طرووثةش بريتين لة:

1-ريَكخراوة ثيشةييةكان: ئةمانة ئةو طروثانةن كة كار بؤ بةدةست هيَناني بةرذةوةندي مادي بؤ ئةندامانيان دةكةن و  دةيانةويَت دةسكةوتةكانيان بثاريَزن. هةروةها ئةم طروثانة دةيانةويَت خؤشطوزةراني بؤ ئةنداماني ريَكخراوةكانيان دةستةبةربكةن. ئةنداماني ئةم طروثة زياتر لةيةك طرووثي ثيشةين و  سةنديكاكاني كريَكاران و  خاوةن ثيشةكان و  بةرهةم هيَنةكان لةم جؤرة ريَكخراوانةن.

2-ئةو كؤمةلَة و  تاقمانةي كةخاوةن ئايدؤلؤذيان و  دةيانةويَت لةريَطةي هةلَويَستة فكري و  ئةخلاقيةكانيانةوة بةرذةوةندييةكانيان بثاريَزن. طرووثة ئاييني و  ئةخلاقي و  نيشتمانييةكان و  ثاريَزةراني ذينطة و  موذدة بةخشان و  طروثةكاني مافي مرؤظـــــ  و  ثاريَزةراني بالَندة و  طيانةوةرة دةطمةنةكان لةم طرووثانةن.

 ئةوةي تيَبيني دةكرص ئةم دوو جؤرة هةموو تاقمةكاني طوشاريان لةخؤياندا كؤكردوةتةوة. هةروةها ئةم دوو طروثة دانةخراون، واتة هةر طرووثيَكي ثيشةيي دةتوانيَت ئايدؤلؤذيايةك بؤ خؤي هةلَبذيَرص و ئاراستة و  ئامانج بؤخؤي دياريكات.

جؤرةكاني طروثةكاني طوشار

 لةسةرةتادا باسمان لةوةكرد طروثةكاني طوشار ئةو طروثانةن كةدةتوانن طوشاري سياسي لةسةر دةسةلاَت دابنيَن، هةرضةند ئةم طروثانة لة بنةرِةتدا كار بؤ ئةوةدةكةن ئامانجةكاني ئةندامةكانيان دابين بكةن، بةلاَم دةكرص دابةشيان بكةين بؤ ئةم بةشانة:

1-طروثةكاني طوشاري سياسي: ئةم طروثانة كارةكاني خؤيان بةشيَوةيةكي سةرةكي لةضالاكي سياسي ولاَتةكةدا سنوردار دةكةن. وثيَيان دةوتريَت لوبي و  باشترين نمونةش لؤبي جولةكةية لةئةمريكا و  كاريطةرييةكي طةورةيان هةية لةدروست كردني برِيارة سياسيةكاني ولاَتة يةكطرتووةكاني ئةمريكا.

2-طروثةكاني طوشاري نيمضة سياسي: سةنديكاكاني كريَكاران و  يةكيَتي ثيشةوةران ديارترين نمونةي ئةم جؤرة طروثانةن، هةرضةندة كاروباري ئةمانة كةمتر خؤي لةسياسةت دةدا، بةلاَم ناتوانن بطةن بة ئامانجةكانيان تاكو ضالاكي سياسي نةكةن.

3-طروثةكاني طوشاري خاوةن ئامانج: ئةم طروثانة بةثيَي جياوازي ئامانجةكانيان دةطؤرِيَن، تياياندا هةية ثيَيان دةوترص خاوةن باوةرِةكان يان خاوةن بةرنامةكان و  هةولأ دةدةن هةندص باوةرِي خؤيان بةديبهيَنن وةك ((طروثي يةكطرتنةوةي ئةوروثا) ) يان ((طروثي حكومةتي كريَكاري) ) بةريتانيا. هةروةها هةيانة ثيَيان دةوتريَت طروثةكاني بةرذةوةندي تايبةت. ئةمانة خةبات بؤ بةرذةوةنديية تايبةتةكاني خؤيان دةكةن، لةوانةية ئةو بةرذةوةنديانة نةتةوةيي يان لؤكالَي بن.

4-طروثي طوشاري بةرطريكةر لةبةرذةوةندي ولاَتاني بيَطانة لةناو ولاَتةكةدا: ئةم طروثانة زياتر لة ولاَتة يةكطرتووةكاني ئةمريكادا دةردةكةون و هةر ولاَتيَك هةولأ دةدات طروثيَك دروست بكات بؤ ثشتيواني خؤي ئةوةش لةثيَناوي بةرطريكردن لةبةرذةوةندييةكاني ولاَتةكة لةئةمريكا.

 ليَرةدا شاراوة نيية كةهةر طرووثيَك بةثيَي سيستةمي سياسي ولاَتةكةي خؤي شيَوازي كاركردني دةست نيشان دةكات، شيَوازةكاني كاركردني طروثةكاني طوشار بريتين لة:

1-ثةيوةنديكردني راستةوخؤ بةحكومةت و  بةرثرسةكاني حكومةت تاكو هةندص برِيار دةركةن كةئةوان دةيانةويَت يان هةندص برِيار هةلَوةشيَنةوة كة لةطةلأ خواستي ئةواندا ناطونجص.

2-ثةيوةنديكردن بةئةنداماني ثةرلةمانةوة بؤ دةركردني هةندص ياسا كة لةبةرذةوةندي ئةواندابيَت. زؤرجار ئةنداماني ئةم طرووثة بؤ ئةو مةبةستة دياري دةبةخشن و  ئاهةنط دةطيَرِن تاكو كار بكةنة سةر ئةنداماني ثةرلةمان و  حكومةت. بؤ ئةم مةبةستةش دةلاَلَي تايبةت و ثسثؤريان هةية.

3-هاوكاريكردن لةطةلأ طرووثةكاني طوشاريتردا بؤ تةنسيق كردن و  نةهيَشتني جياوازييةكانيان. زؤرجار ضارةسةري ناوةند دياريدةكةن.

4-ئامادةكردني راي طشتي بؤئةوةي لةطةلأ بةرذةوةندييةكاني ئةواندا بطونجيَن. ئةوةش لةريَطةي كةنالَةكاني راطةياندن و  جةماوةري يان لةريَطةي بلاَوكردنةوةي بةياننامة و  ريَكخستني طؤرِ و  سيمينار و  كؤنطرةوة دةبيَت، ئةم مةسةلة وا لةحكومةت دةكات خواستةكاني ئةم طروثانة بةراورد بكات.

طروثةكاني طوشار و  طروثةكاني خاوةن بيرورِا (ئايدؤلؤذيا)

 لةريزي طروثي يةكةمدا بازرطان و  كريَكار و  ثياواني خاوةن ثيشةسازي و  كشتوكالأ و  طروثة نةتةوةييةكان هةن. لةزؤر ولاَتاني دونيادا ذووري بازرطاني و  يةكيَتي ثيشةسازان و  جووتياران هةية. ئةم طروثةيان هةموو ئةوانة دةطريَتةوة كة كةرةستةي خاو بةرهةم دةهيَنن يان دةطوازنةوة يان دةفرؤشن. خاوةن بانك و  ثةيمانطاكاني تةئمين و  دابين كردني شمةك دةضنة ريزي ئةمانةوة.

 بةلاَم طروثةكاني خاوةن بيرورِا (ئايدؤلؤذيا) ثةيوةندي و  ريَكخستنةكانيان لةسةر بةرذةوةندييةكي بةربلاَوتر ريَك دةخةن. هةندص طروثي وةك (ثاراستني ترافيك) .

 هةرضةندة جياوازي هةية لةنيَوان ئةو دوو طروثةدا، بةلاَم هةندص طروث هةن كاري هةردوو طروثةكة دةكةن، وةك طروثي جةنطاوةرة ديَرينةكاني ئةمريكا كةخاوةن بؤضونيَكي محافزكارانةيان هةية و  بة بةهيَزترين طروثي طوشار دادةنريَن لةو ولاَتةدا. هةروةها (كؤمةلَةي كضاني شؤرِشي ئةمريكا)  و  (يةكيَتي لاوان)  و  طروثة ئاييني و  مةدةنييةكان. هةروةها هةندص طروثي وةك ثزيشكان و  ثاريَزةران و  ئةندازياران هةية كةهةم بةرطري لةبةرذةوةندي خؤيان دةكةن و  هةم خاوةن بيرورِاي سياسي و  كؤمةلاَيةتين.

رةطةزكاني ضالاكي طروثةكاني طوشار

 ئةوةي طرنطي طروثةكاني طوشاري زياتر كردووة، كؤبوونةوةي كةرةستةكاني بةرهةم هيَنانة لةدةست ضةند كةسيَكي كةمدا لةلايةك و  يةكيَتييةكاني كريَكاران و  ثيشةوةران و  جوتياران لةلايةكيتردا، هةر ئةوةش واي كردوة، حكومةتةكان نةويَرن رووبةرووي ئةم طروثانة ببنةوة. بؤ كورت كردنةوةي دةستيَوةردانةكاني ئةم طروثانة حكومةتةكان هةلَدةستن بةدةركردني كؤمةلَة برِياريَك بؤ بنبرِكردني بةرتيل و  سوكايةتي ثيَكردن و  بةكارهيَناني ناشةرعي ثؤست و  هةولأ دان بؤ رةخساندني هةلي يةكسان بؤ خستنةرووي بؤضوونةكان. هةروةها حكومةتةكان كار بؤ ئةوةدةكةن هةندص لةخاوةن ثيشة و  تويَذة جياجياكان لةثةرلةماندا بكةن بةئةندام و  خةلَك لةوة هؤشيار بكةنةوة كةطرنطي بةبةرذةوةندي طشتي بدةن. ((ذان مينو) ) ي بيرمةندي فةرةنسي ئةو رةطةزة سةرةكيانةي دةست نيشانكردووة كة دةبيَتةهؤي ضالاكتربووني طروثةكاني طوشار.

1-ذمارةي ئةنداماني طروثةكاني طوشار: توانا و  هيَزي طروثةكاني طوشار بةندة بةذمارةي ئةندامةكاني. ئةوةي كةثيَويستة لةبةرضاوبطيريَت هةموو ئةنداماني طروثةكاني طوشار وةك يةك ضالاك و  هؤشيار نين لةسةر ئةو مةسةلانةي كة طروثةكة بةرطرييان ليَدةكات. لةوانةية سياسةتمةدارةكان لة طروثيَكدا ((زياتر هيَزيَكي شاراوة) ) بن لةوةي ئةنداميَكي ئاسايي بن.

2-تواناي دارايي: تا ذمارةي ئةنداماني طروثةكة زياتربن، تواناي داراييان بةهيَزتر و  ثتةوتر دةبيَت، ضونكة طروثةكة لةسةر ئابونةي ئةندامةكاني دةذي. طومان لةوةدا نيية طةر طروثةكة ثشت بةدارايي خؤي ببةستص طوشارةكةي بؤ سةر حكومةت و دةسةلاَتي سياسي زياتر دةبيَت.

3-ريَكخستني ثتةو: دةبص بزوتنةوةكة خاوةن بناغةيةكي بةهيَزبيَت، دوو هؤكار هةن بؤ ريَكخستني بةهيَز يةكةميان جؤري سةركردايةتيةكةية و  دووهةميشيان طرنطي ئةو ثةيوةنديانةية كة طروثةكة لةنيَوةندةكاني ثةرلةمان و  وةزارةتةكان و  دامةزراوةكاني بةرهةم هيَناني راي طشتيدا هةيةتي.

4-ثلةوثايةي كؤمةلاَيةتي طروثةكاني طوشار: هةموو طروثة كؤمةلاَيةتيةكان وةك كةسايةتيةكان لةهةولَي ئةوةدان ثلة و ثايةي كؤمةلاَيةتي تايبةت بةخؤيان هةبيَت. ئاستي كؤمةلاَيةتي طروثةكة دةتوانص ئةندامي بؤ راكيَشص يان ليَ دورخاتةوة. ثلة و ثايةي كؤمةلاَيةتي طروثةكة رؤلَي طةورة دةبينص لة كاريطةري طروثةكة لةسةر دةسةلاَتي سياسي و  حكومةت.

ئةو كةنالأ و  شيَوازانةي كة طروثةكاني طوشار بةكاري دةهيَنن

 ذان مينو ئةو كةنالأ و  شيَوازانةي دةست نيشانكردوة كة طروثةكاني طوشار بةكاري دةهيَنن بؤ طوشار خستنة سةر حكومةت و  دةسةلاَتي سياسي.

1-راطةياندن: طروثةكاني طوشار بةشيَوةيةكي سةرةكي راطةياندن بةكاردةهيَنن بؤ طوشار خستنةسةر دةسةلاَت. ئةويش لةريَطةي بلاَوكردنةوةي ياداشت و سكالاَ و  ثيَشنيار بؤ بةردةم ثياواني دةسةلاَت تاكو قةناعةتيان ثصبكةن و  رايان بطؤرِن. ليَرةشدا ضالاك بووني ئةو كةنالَةي كة طروثةكاني طوشار بةكاري دةهيًَنن دةردةكةويَت.

2-هةبووني ثارة: ثارة رؤلَيَكي كاريطةر دةبينص لة كةسب كردني هةندص لةثياواني دةسةلاَت و  سياسةت، ئةويش بةهيَنانيان بؤ ناو حزبةكان يان بة بةرتيل دان بة طةورة بةرثرسان.

3-هةرِةشة: طروثةكاني طوشار لةهةندص حالَةتدا ثةنا بؤ هةرِةشةدةبةن و  جاري واهةية هةرِةشةكة دةطاتة تيرؤركردن و  رفاندن و  هةندص شيَوازي تري هةرِةشة و طورِةشة.

4-كاري راستةوخؤ: وةك بةكارهيَناني هيَز و  توندوتيذي و  مانطرتن و  خؤثيشانداني جةماوةري و  نانةوةي ئاذاوة لةشويَنة طشتيةكاندا.

 ضالاكي طروثةكاني طوشار و  كاريطةرييان لةوةدا دةردةكةويَت كةشان بةشاني سياسةتمةدار و  طةورة بةرثرسان كاردةكةن. هةرضةندة هةنديَك لايةن ثيَيان واية طروثةكاني طوشار تةنيا ((ئالةتيَكي بةهيَزن) ) بؤ كوشتني ديموكراسي، بةلاَم كةسانيتر هةن ثيَيان واية ئةو برِيارة برِياريَكي زالَمانةية و  طروثةكاني طوشار بةوة لةقةلَةم دةدةن كة بةتةنيا كار لةسةر راي طشتي دةكةن.

 هةندص لة بيرمةنداني سوسياليستي ثيَيان واية كيَشةي طروثةكاني طوشار تةنيا لةحالَةتيَكدا ضارةسةر دةبيَت كة داهات بةيةكساني دابةش بكريَت لةنيَوان كؤمةلَطادا. هةر بؤية باشترين شيَواز بؤ نةماني كاريطةري طروثةكاني طوشار ثةيرِةوكردني سيستةمي كؤمةنيزم يان سوسياليستية، ضونكة ئةم طروثانة لةثيَكهاتةي دةولَةتدا دةتويَنةوة و  دةبنة بةشيَك لةحكومةت و  كار بؤ بةديهاتني بةرذةوةندي طشتي كؤمةلَطا دةكةن. بةلاَم ئةم بؤضونانة سةركةوتنيان بةدةست نةهيَنا، ضونكة لةطةلأ سروشتي مرؤظدا نةدةطونجان كةحةزي لةخؤيةتي و  بةرذةوةندي خؤي دةخاتة ثيَش بةرذةوةندي كؤمةلَةوة.

هةندص نمونةي طروثةكاني طوشار

 طرنطتريني طروثةكاني طوشار خؤي لةم نموونانةدا دةبينيَتةوة.

يةكةم: سةنديكاكاني كريَكاران و  كؤمةلَةي ثيشةوةران:

 بريتيية لةو ريَكخراوانةي كة كريَكاران دايدةمةزريَنن و  دةبنة ئةندام تيَدا بةمةبةستي يةكخستني هةلَويستيان و  خةبات كردن بةشيَوةيةكي بةكؤمةلأ لةثيَناوي دةست كةوتني مافةكانيان. وةك ئاشكراية دامةزراندني ئةم ريَكخراوة كريَكارانة و  بوون بةئةندام تياياندا دةبيَتةهؤي رةخساندني هةلي ئاطاداربوون لةهةلومةرجي كارةكانيان و  دةستنيشانكردني ثيَداويستةكان و  خواستةكانيان و  يةكخستني توانا و  هةولَةكانيان لةطروثيَكدا.

 بةلاَم طروثةكاني ثيشةيي تةنيا لةكريَكاراندا قةتيس نةبوون، بةلَكو خةلَكاني تريش كةثيشة و  كاري هاوشيَوةيةكان هةية دةتوانن لةسةنديكاي خؤياندا كؤببنةوة. ئةم طروثانة دةتوانن بةشيَوةيةك لةشيَوةكان كاريطةري لةسةر كؤمةلَطا دابنيَن و  ئاراستةي حكومةت بكةن. ئةويش بةثيَي توانا و  هةلومةرجي كاركردنيان، ئةمانة دةتوانن لةريَطةي مانطرتن لةكار و  وةرطرتني يةك هةلَؤيستي ببنة ريَطر لةبةردةم جيَبةجيَكردني برِيارةكاني حكومةت.

 لةم سةردةمةدا سةنديكاكاني كريَكاران طرنطترين طروثي طوشارن لةولاَتان، ضي لةرووي ذمارةوة بيَت يان لةرووي هيَز و كاريطةرييةوة بيَت. ئةم سةنديكايانة هةموو طؤرِةثانةكاني كاري ثيشةسازي و  بازرطاني و  كشتوكالَي تةنانةت خاوةن ثيشة ئازادةكاني وةك ثزيشكان و  ثاريَزةران و  دةرمانخانة و  مامؤستايانيش دةطريَتةوة. هةر ئةم سةنديكايانةش كة لةكؤمةلَطاكاندا ضالاكن. بةلاَم لةطةلأ هةموو ئةوانةشدا سةنديكاي كريَكاران لةبةر زؤري ذمارةي ئةنداماني طرنطترين سةنديكان، ضونكة لةهةموو سةنديكاكانيتر لةحزبة سياسي و  جةماوةرييةكانةوة نزيكن. هةرضةندة ئةم سةنديكاية بايةخ زؤربة دابين كردني بةرذةوةندي ئابووري و  كؤمةلاَيةتي ئةندامةكاني دةدات، بةلاَم رؤلَيَكي سةرةكي دةبينص لةثرؤسةي كاركردنة سةر دةركردني برِيار لةلايةن دةولَةتةوة، بطرة لةخؤ هةلَقورتاندة كاروباري سياسي و  كاركردنة سةري.

ثةيوةندي سةنديكاكان بةحزبة سياسيةكانةوة

 ئاشكراية ثةيوةندي سةنديكاكاني كريَكاران بةحزبة سياسييةكانةوة فرةرةنط و  لةهةمان كاتدا جياوازة، لةوانةية ئةو ثةيوةنديية شةخسي و  ئايدؤلؤذي بيَت. بؤ نموونة دةكرص كةسةكان ئةندامي حزبيَك بن و  لةهةمانكاندا ئةندامي سةنديكايةك بن. لةوانةية بوون بةئةندام لةحزبيَكدا ببيَتةهؤي ضوونةريزي سةنديكايةكةوة وةك لةحزبي كريَكاراني بريتانيادا روودةدات كةئةندامةكاني لةخةلَكي سادة و  سةنديكاكان بيَت. بؤية لةم حالَةتانةدا ئاسايية كة سةنديكاكان كاربكةنة سةر دارِشتني سياسةتةكاني حزبةكان. لةم سةردةمةدا كةزؤربةي كارطيَرِاني سةنديكاكان هةرخؤيان كارطيَرِي حزبة سياسييةكانن، ضونكة زؤرجار سةنديكاكان ثاشكؤي حزبة سياسةكانن. سةنديكاكان دةيانةوص لةريَطةي حزبةكانةوة بؤ كؤكردنةوةي ذمارةي دةنط يارمةتي سةنديكاكان دةدةن.

 بةم جؤرة لةريَطةي ئالوطؤركردني رؤلَةكانةوة، رووبةرووبونةوةي حكومةت و  حزبة سياسييةكان شيَوة راستةوخؤكةي دةطؤرِص و  بةناراستةوخؤ لةريَطةي سةنديكاكانةوة ئةنجام دةدريَن. ليَرةوة دةتوانين لةناوةرؤكي بزوتنةوةكاني مانطرتن بطةين.

سةنديكاكان و  كاريطةريان لةسةر ذياني سياسي

 بةثيَي قةبارة و  ستراتيذيةتي سةنديكاكان كاريطةرييان لةسةر دةسةلاَتي سياسي دةطؤرِيَت. شيَوازي مانطرتن و  كاركردني راستةوخؤ طرنطترين ضةكة بةدةست سةنديكاكانةوة. هيض حكومةتيَك ناتوانص لةبةرامبةر (بؤ نمونة مانطرتني كريَكاراني نةوت) (لةولاَتاني بةرهةمهيَني نةوت دا) بةبص دةنطي بوةستص يان لةولاَتة ثيشةسازييةكاندا بةرامبةر مانطرتني كريَكاراني ئاسن و  خةلَوز و  طواستنةوة و  طةياندن.

 لةهةندص حالَةتدا سةنديكاكان لةحزبة سياسيةكان بةهيَزترن، بؤ نمونة ((سةنديكاي كاري ئةمريكا) ) تواناي ئةوةي هةية بؤ ماوةيةكي دوورودريَذ مانطرتن دروست بكات و  موضةي تةواوي مانطرتووةكانيش بدات. ليَرةدا ئةوةي تيَبيني دةكريَت ناكرص ئةو سةنديكايانة بةشؤرِشطيَر لةقةلَةم بدريَت، بةلَكو ئةوة ئاراستةيةكي سةنديكايية بؤ كريَكاراني ئةمريكا و  دةضيَتة خانةي سيستةمي سةرمايةداري ئةمريكاوة.

دووةم: طروثة خاوةن ئايدؤلؤذييةكان

 طروثة ئايينةكان (ثياواني ئايني) طرنطترين طروثي طوشارن لةسةر سيستةمي سياسي (واتة دةسةلاَت) . ئاشكراية دةسةلاَتي ئاييني تاكو ماوةيةكي دريَذ كاريطةري هةبوو لةسةر دةسةلاَتي سياسي. واتة بؤ ماوةيةكي دريَذ ثياواني ئاييني خؤيان دةسةلاَتيان لةدةست دابوو. لةسةردةمي دةولَةتي ئيسلامي يةكةم و  ئةوروثاي سةردةمي كليَسةكان وابووة. هيَشتا كاريطةري ثياواني ئاييني لةسةر طؤرةثاني سياسييةوة بةهيَزة. ديارترين نمونةش رؤلَي ثياواني ئايينية لةئيَران و  ململانيَيان لةطةلأ رذيَمي شا و  روخاندني ئةو رذيَمة لةسالَي 1979. بزوتنةوة سياسيةكان خؤيان لةزؤر بواري ذياندا هةلَدةقورتيَنن هةر لةجل و بةرطي ذنانةوة بطرة تادةطاتة مةسةلةي مندالأ لةباربردن و  دذايةتيكردني ئينحلالي ئةخلاقي.

 بةلاَم سةبارةت بة سوثا وةك هيَزيَكي طوشار، هةموولايةك دةزانن هةر لة كؤنةوة دةسةلاَت داران ثشتيان بةهيَزيَك بةستووة بؤ بةرِيَوةضووني ئيدارة و  ئاراستةكردني سياسي. هةرضةند كاري سةرةكي سوثا بريتيية لةثاراستني سنوورةكاني ولاَت و  دابين كردني ئاسايش بؤ هاوولاَتيان، بةلاَم سوثا بةهيَزيَكي طةشار لةقةلَةم دةدريَت و  ئاست و  ريَرةكةشي بةندة بةثيَشكةوتن و  ثةرةسةندني كؤمةلاَيةتي ولاَتةكةوة.

 لةولاَتة ثيَشكةوتووةكاندا سوثا وةك هيَزيَكي طوشار يةكيَكة لةدامةزراوة سةربةخؤكاني ناوةوةي دةولَةت، واتة ملكةضي دةسةلاَتي سياسي مةدةنيية و  فةرمانةكاني لةدةسةلاَتي شةرعييةوة بؤ ديَت. ئةركي بريتيية لةثاراستني ولاَت لةهةر دةست دريَذييةكي دةرةكي و  ثاراستني دةستور و  سةرؤكي دةولَةت خؤي فةرماندةي هيَزة ضةكدارةكاني لةدةست داية.

 لةم ئاراستةوة تيَبيني ئةوة دةكرص طرنطيدانة سةربازي و  بةرطرييةكاني نيشتماني لةزؤر بواري ذياندا ثةل دةهاويَذص و  ثةيوةندي بةهةموو تواناكان و  داهاتةكان حكومةتةوة هةية، هيض بواريَكي ئابووري و  سياسي و  كؤمةلاَيةتي نية بةشيَوةيةكي راستةوخؤ يان ناراستةوخؤ ثةيوةندي بة بةرطريكردن لةنيشتمانةوة نةبيَت. ثيَشكةوتني شارستانيةت و  ريَكخستني طواستنةوةي دةريايي و  ئاسماني و  زةميني بةلاي دةستةي ئةركاني سوثاوة طرنطة.

 ئةركي سوثا لةولاَتة تازة ثيَشكةوتووةكاندا، هيض جياواز نيية لةولاَتة ثيَشكةوتوةكان، ضي لةرووي بةرطري لةنيشتمان و  ثاراستني ئاسايشي طشتي بةوة بيَت يان لةناوخؤي ولاَت. بةلاَم لاوازي لةولاَتة تازة ثيَشكةوتووةكان وا لةدامةزراوة سةربازييةكان (سوثا) دةكات دةسةلاَتي سياسي بطريَتةدةست. بةتايبةت لةكاتي دابرِاني حكومةتةكان لة طةل.

سةرضاوة:

WWW. t1t. net

info@kurdistannet.org

ضاثيكة

كاتي بلآوكردنةوة 

www.kurdistannet.org

Hit Counter