زمان هەموو شتێ ناڵێت، جەستە قسان دەكات، شتەكان قسان دەكەن، مێژوو قسان دەكات، توانا فەردی و كۆمەڵایەتییەكان قسان دەكەن، مردن و ژیان بێ پچڕان بە هەزاران جۆر قسان دەكەن، بەڵام زمان هەموو شتێ ناڵێت! لەنێوان زمان و ژیان و سیاسەتكردندا رۆمانی (وەزیفەی حەوتەمی زمان) یان كێ رۆڵان بارتی كوشت، بە یەكێك لە رۆمانە جیاوازەكانی سەردەمی دوای رۆمانی نوێ و گۆڤاری تیل كیل دەژمێردرێت. رۆماننووسی فڕەنسی (لۆران بینی) نووسیوویەتی و كاری وەرگێڕانی بۆ زمانی عەرەبی لەلایەن وەرگێڕ و توێژەری مەغریبی (محەمەد جرتی) بۆ كراوە و لە (دەزگای ناپولی) ساڵی 2021 لە بەغداد چاپ و بڵاو كراوەتەوە.
رۆمانی (وەزیفەی حەوتەمی زمان) وەك دیاردەیەكی مەعریفی و رۆشنبیریی پشت بە چییەتی كردە سەركێشەكانی زمان دەبەستێت، هەوڵی دۆزینەوەی توانا بێكۆتاییەكانی زمان و چێژە نەبڕاوەكانی ژیان و بەرجەستەكردنی سیاسەتكردن دەدات، لەپێنج بەشدا بە دوای چەمكی دیموكراسییەت و چەمكی خوێنەردا دەگەڕێت و بە چنینێكی دراماتیكانە جەخت لە دنیای رۆشنبیریی و فیكری سەدەی بیستەمی فڕەنسی و مردنی رەخنەگری گەورە (رۆڵان بارت) دەكاتەوە، كە دوای نانخواردنی لەگەڵ (فڕانسوا میتران) لە پەڕینەوەی بە شەقامی (مەدارس) بارهەڵگرێكی جلوبەرگشۆری لێیدەدا، كە كەسێكی (بولغاری) لێیدەخوڕێ.
یەكێك لەو پرسیارانەی كە حیكایەتەكانی ئەو رۆمانەی ئاخنیووە مردنی ئاسایی (ژیان) نییە، بەڵكو تیرۆری پلانی زمانە، بەو مانایەش تیۆركردنی بارت لە حیكایەتەكانی زماندا دوو خاڵ لە مەعریفەی رۆمانەكەدا زەق دەكاتەوە: یەكەم، سیخورەكانی بولغاریا. دووەم، چاوپێكەوتنی فڕانسوا میتران كە (ژاك لانگ) لە ململانێی هەڵبژاردنی نێوان راستڕەو و چەپڕەوەكان لەنێوان میتران و رۆشنبیران سازی دەكات.
بەمجۆرە رۆماننوس (ژیان، زمان، سیاسەت) دەنووسێتەوە و وەك رۆلان بارت گوتەنی دەزانێ وانەگوتنەوە جگە لە پشتگوێخستنی دەسپێكی كاری ئەدەبی شتێكی دیكە نییە. یان بە مانایەكی دیكە رۆماننووسین جگە لە ململانێی زمان و ژیان شتێكی دیكە نییە. بۆ قسەكەی بارت بڕوانە: رۆمانی (وەزیفەی حەوتەمی زمان) یان كێ رۆڵان بارتی كوشت، ل13.
وەزیفەی حەوتەمی زمان
لە سەدەی بیستەمدا لە پاڵەوانبازی رزگارمان بوو و زمانمان لە شوێنی دانا، زمانێ كە دەربارەی زمانەوە دەدوێ و دواجاریش هیچ شتێ لە زمان جوانتر نادۆزیتەوە. زمان سیستمێكە لە ئاماژە لە گوزارشتكردنی بیركردنەوە و دواتر دەشێ بە نووسین و بە تیپی ئەبجەدی كەڕ و لاڵان، فەزای رەمزی، فۆرمەكانی ئەدەب و نیشانە سەربازییەكان بەراوردی بكەین. (بڕوانە ل19).
زمانی رووداوەكانی ئەو رۆمانە لە فەزای ژیانی سیاسی و رۆشنبیریی فڕەنسا و وڵایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئیتاڵیا قسان دەكات! وەك رووخسار، مردنی بارت لە 25ی شوباتی ساڵی 1980 دەكاتە بابەتی دەرەكی و پەیامی ناوەكیش لەسەر زیندووێتی زمانی بارت و سیمیۆلۆژیا و شاردنەوەی دەستنووسی وەزیفەی حەوتەمی زمان دادەڕێژێت! دەستنووسی وەزیفەی حەوتەمی زمان تیشكۆی رووداوەكانە و وەك بەڵگەی (زمانی)، بارت لە كاتی خواردنی نانی نێوەڕۆ لەگەڵ فڕانسۆ میتران (سیاسی) لەلای بووە! پرۆژەی ئەو دەستنووسە زمانەوانی رووسی (رۆمان یاكۆبسن) نووسیوویەتی.
یاكۆبسن پێشتر لە تیۆری گەیاندندا قسە لە شەش وەزیفەی زمان (1-پەیامنێر. 2-پەیاموەرگر. 3-پەیام. 4-سەرچاوەی پەیام. 5-كەناڵی گەیاندن. 6-كۆدی زمان) دەكات. لێرەدا رۆماننووسی فڕەنسی (لۆران بینی) چەمكی (دەسەڵاتی حەقیقی، زمان بەڕێوەی دەبات، بە تایبەتی لە بارودۆخێكی دیموكراسیدا) وەك رووداو و حیكایەتی ململانێی جیاوازی و هەڵبژاردنی دیموكراسیانە لە فڕەنسا و هەمان كۆد لە چنینی هێلكاری رۆمانەكەیدا بەكار دەبات. لەوێشەوە دەڵێ (پێشتر) چاخە گەورەكانی رەوانبیژی هاوئاهەنگ بووە لەگەڵ چاخەكانی كۆماری ئەتنی، رۆمانی، فڕەنسی... سوكرات، شیشرون، رۆبیسبییر... بەڵام بە دڵنیاییەوە رەوانبیژی جۆراوجۆری زمان، پەیوەستە بە ململانێی جۆراوجۆری هەڵبژاردنەوە، لەوێشەوە وەزیفەی حەوتەمی زمان وەكو رایەخ بۆ هێلكارییەكانی رۆمان و هێكارییەكانی دیموكراسییەت راخراوە. بڕوانە ل163 -162.
لە دەستنووسەكەی یاكۆبسندا وەزیفەی حەوتەمی زمان وەزیفەیەكی سیحری یان جادوییە و لە رووی سیمیۆلۆژییەوە باس لە جیاوازی نیوان (كردە دەربڕن) و (كردەی كاریگەری) زمان دەكات، بەوەی كە كردەی گوتاری دەربڕین لە خودی خۆیدایە و بە كارەكانی خۆی هەڵدەسێت، لە كاتێكدا كردەی كاریگەری زمان بەرەو بەرهەمێكی دیاریكراو دەبێتەوە كە لەگەڵ گوتار یەك ناگرێتەوە. بڕوانە ل287.
بەمجۆرە سیحری زمان وەك كۆدی ناوەكی ئەو رۆمانە پۆلیسییە دەبێتە پرسیاری بەدواداچوونی هەر یەك لە لێكۆڵەر (ژاك بایارد) و توێژەر (سیمۆن هیرتزوگ) لەبارەی دەسەڵاتی سیاسی، سیمیۆلۆژیا و ژیان! هەموو ئەوانەش وەك گریمانەیەكی فڕەنسی لە: زمان هەموو شتێ لەخۆ دەگرێ: بژی شۆڕشی پرۆلیتاریا، ماوییەكان فاشیین، ترۆتسكییەكان ستالیینین، ژاك لاكان پۆلیسە، بادیۆ نازییە، ئاڵتۆسێر بكوژە، دۆڵۆز سێكسی لەگەڵ دایكی كردووە، سیزۆ سێكسی لەگەڵ من كردووە، هۆگۆ قاحپەی خومەینییە، بارت خائینێكی سۆشیالیزمی چینییە... لە دانوستان و گفتوگۆی نێوان كاراكتەرەكاندا دەخاتە روو.
ئاخاوتن لە یاری تێنس دەچێ، بەڵام بە تۆپی هەویر! چونكە زمان بنەمای هەمووانە. (ژان ئادرن) لە رووبەرووی سارتەر دەڵێ بوونگەرایی ژەهراوی بووە، بژی رەگەزی سێیەم. بڕوانە ل52. ئیتر دەسەڵات گرتنەدەست لەگەڵ هەر ئەكتێكی ئاخاوتن شێوەیەكی دیكەی ژیان و سیاسەت و زمان وەردەگرێ. بە دیوەكەی دیكە لە وەڵامی ئەو پرسیارانەی كە لێكۆلەر بایارد و توێژەر سیمۆن دەیخەنە روو، ئیمبرتۆ ئیكۆ دەڵێ: هەر كەسێ بێتە خاوەنی مەعریفەی وەزیفەی حەوتەمی زمان دەبێتە سەر گەورەی جیهان. ئەوە كۆدی سەرەكی رۆمانەكەیە!
ژیان رۆمان نییە
پێویستە سەرچاوەكانی گێڕانەوە بخرێتە دواوە و ونبكرێ، بەڵام ئەوە بەو مانایە نییە، كە مەدلولی حیكایەتەكانی بزر بكرێ، هەموو شتێ مەدلوولی خۆی هەڵگرتووە. كەواتە گێڕانەوەی حیكایەتەكان بەو مانایە نییە، كە ژیان وەك زمان لە راڤەی بێ كۆتاییدا هەڵگرینەوە؟! چونكە ژیان زمان نییە، زەمەنی زمان زەمەنی بێكۆتایی گەشە و پێشكەوتنە بەردەوامەكانییەتی! بەڵام ژیان كورتە، ژیان هەموو ئەزموونی مرۆڤ پووچەڵ دەكاتەوە، چونكە مرۆڤ بەرەو مردن دەبات.
(مۆریس زاب) دەڵێ رەخنەی ئەدەبی هەڵەیەكی گەورە دەكات، كاتێ ژیان و ئەدەب تێكەڵ بەیەكتر دەكات، چونكە ژیان دیار و روونە، بەڵام ئەدەب ئاڵۆز و نادیارە، ژیان سیستمێكی كراوەیە لە شتەكان پێكهاتووە، بەڵام ئەدەب سیستمێكی داخراوە لە وشە پێكهاتووە. بە بڕوای من ئەو قسەیەی مۆریس زاب لەسەر (زمان) و (ژیان) بەو مانایەیە، كە چێژ وەرگرتن لە دەلالەتەكانی زمان، چێژ وەرگرتن لە ژیانكردن نییە! زمان وەزیفەی جێبەجێكردنە، بەڵام ژیان خودی جێبەجێكردنە، زمان كردەیە، ژیان كارە! دەتوانین لە سیستمی ژیاندا بە ئازادی هەناسە بدەین، بەڵام لە ئەدەبدا لەژێر كۆنترۆڵی دەسەڵاتی زمانداین! دەسەڵاتی زمان هەتا هەتاییە، هەمیشە دەبێ مرۆڤایەتی راڤەی زمان بكاتەوە و بەردەوام مانای جیاوازی لێبەرهەم بهێنێت. بەڵام ژیان مرۆڤ بەرەو مردن دەكاتەوە.
ئەدەب، لە مردنی كامۆ بە رووداوی ئۆتۆمبێل زیانێكی گەورەی بە خواوەندی ترێ بەخشی..بڕوانە ل88. مۆزارت لە تەمەنی 35 ساڵی مرد. لۆتەریامۆنت لە تەمەنی 24 ساڵی. رامبۆ لە تەمەنی 37 ساڵی. بارت 64 ساڵ... بەڵام زمان هەمیشە لە پێشكەوتن و جوولەدایە! لاكان دەڵێ زمان لە نەست رسكاوە. نەست وەك جۆرێ لە جۆرەكانی ئازایی دەژمێردرێت، بۆیە رۆماننووسی فڕەنسی (لۆران بینی) لە رێگای فرە زمانییەوە حیكایەتەكانی (وەزیفەی حەوتەمی زمان) دەچنێتەوە! بەو مانایەش ئەگەرچی گێڕانەوە لەو رۆمانەدا بە ئاوەڵناوی بزر مامەڵەی لە تەك كراوە، بەڵام مەعریفە بەشێكی گەورە لە حیكایەتخوانی دەشارێتەوە، كەواتە ئاوەڵناوی بزر بەو مانایە نییە، كە دەكەوێتە نێو دنیای بگێڕەوەی هەموو شتزانەوە، چونكە ئەو توانایانەی (لۆران بینی) لە مەعریفە نمایشی دەكات، پڕ و فرە رەهەند و جۆراوجۆرە، حەقیقەتی خۆی لە خستنە رووی گۆڕانكارییەكاندا دەبینێتەوە و پێیوایە دەریچەی ئەبەدی ململانێی ئەو گێڕانەوەیە لە گۆڕان و سەیرورەدایە. رۆماننووس بە شێوەیەكی شاراوە، لەسەر زمانی بارت دەڵێ سیمیۆلۆژی كە بە شەقامدا دەڕوا هەست بە دەلالەتەكان دەكات، بەڵام مرۆڤ هەست بە روداوەكان دەكات.ل179. بە مانایەك لە ماناكان لە بارەی چەمكی دیموكراسییەتەوە یان خوێنەرەوە دەڵێ خوێنەر زۆری لێنەكراوە مانا جێگیر بكات، بەڵكو یاری بە مانا دەكات.
ژیان كورتە، زمان فاشییە
واڵتەر بنیامین دەڵێت: مەعریفە و رۆمان پێشبڕكێی ئەوە دەكەن، ببنە جێگرەوەی حیكایەتخوانیی! (بڕوانە تۆفانێك، لە بەهەشتەوە هەڵدەكات- دەروازەیەك بۆ هزری واڵتەر بنیامین، نووسینی پێشڕەو محەمەد، ل15).
تێگەیشتنی دەستەواژەی ژیان كورتە، زمان فاشییە مەعریفەیەكە دنیا جیاوازەكانی رۆمانی كێ رۆڵان بارتی كوشت بەڕێوە دەبات؟ میلان كۆندێرا دەڵێ مەعریفە خەسڵەتێكە لە خەسڵەتەكانی رۆمانی نوێ. كاتێ (خوێنەر/ وەرگر) ئەو قسانەی بیر دەكەوێتەوە، دەتوانێ رەهەندەكانی فاشییەتی دەسەڵاتی زمان و دیكتاتۆریەتی دەسەڵاتی سیاسی و ژیان و پووچەڵكردنەوەی ئەزموونەكانی مرۆڤ بە جوانی لە رۆمانی (وەزیفەی حەوتەمی زمان) بگرێ. بە مانایەكی دیكە دەمەوێ بڵێم دەسەڵاتی زمان و دەسەڵاتی ژیان بە گشتی هەر دووكیان لە چەمكی ناچاركردندا بەیەك دەگەنەوە، زمان ناچاری قسەكردنت دەكات. زیندەگی ناچاری مردنت دەكات. یەكەم راستەوخۆ دەتخاتە بازاڕی قسەكردنەوە. زیندەگی دواتر دەتخاتە گەمەی مردنەوە. زمان فاشیستە. ژیان دیكتاتۆرە.
ئەو رۆمانە هەوڵدەدات بۆ گەیشتن بە كردنەوەی كۆدەكانی ناچاركردن، بۆ گەیشتن بە چەمكی دیموكراسییەت و وەرگر و خوێنەرەوە دەركەوتەكانی رۆشنبیریی و شاراوەكانی سیاسەت، ئاڵۆزی زمان و رووبەڕووبوونەوەی تووندوتیژی ژیان لە ململانێی جیاوازییەكاندا بە شێوەیەكی ئەدەبی و هێلكاری هونەری دابڕژێتەوە. بەو مانایەش وەك لەسەر زاری لاكان دەڵێ ناونان زەمەنی بابەتی ئارەزووە. یان زەمەن بابەتی ئارەزووی ناونانە. یان بابەتی ئارەزوو زەمەنی ناونانە. یان زۆر بە سادەیی ناونان بابەتی ئارەزووی زەمەنییە. ئەوە ئەگەر گۆڕانكاری و سەیرورەی زمان بێت، ئەوە دیكتاتۆریەتی سیاسەت و دیكتاتۆریەتی ژیان بە تووندوتیژی و مردنت دەسپێرێت.
دواجار ئەوە ژیانە قسان دەكات، تێگەیشتنی ژیان قسان دەكات، مامەڵەكردنە لەگەڵ كار، بەڵام ساتەكانی قسەكردن مامەڵەكردنە لەگەڵ كردە. نووسین كردەیە، ژیان كار! لێرەدا جۆن سێرل قوتابی (ئۆستین) دەیەوێت زێتر تیۆری نیازخوازی لە چەمكی كار و كردەدا راڤە بكاتەوە و چەمكی (دیموكراسییەت – خوێنەر) لە (ژیانی راستەقینە) روونتر نیشان بداتەوە.
سێرل پێیوایە هەمیشە نیازی قسەكەر بەر لە گوتار، ئامادەیی خۆی هەیە. واتە كاتێ دەڵێی: كات درەنگە! واتە نیازت ئەوەیە بۆ ماڵ بگەڕێیتەوە. بیكاسۆ دژی سلفادۆر دالی بوو، ژاك دریدا بە دژی ئۆستین و سێرل و یاكۆبسن پێیوایە ئەو كردەیەی سێرل لە ئاخاوتن و دیموكراسییەتدا نایەتە دی. وەزیفەی حەوتەمی زمانە، بڕوانە ل 279. بەڵام هەموو نكۆڵیكردنێ پێناسەیە- سبینۆزا. بڕوانە ل249.
كەواتە دەشێ نووسین لە سیاقێ بنووسرێ و لە سیاقێكی دیكە و لە شوێنێكی دیكە و لە كاتێكی دیكە بخوێندرێتەوە. بارودۆخی نووسەر و بارودۆخی (خوێنەر/وەرگر) گۆڕانیان بەسەردا دێت. نووسین گۆڕانكاری و سەیرورەیە و بەردەوام یاری لەگەڵ زمان دەكات.
هەولێر 7/4/2024
سەرچاوەكان:
1- لوران بینی: الوڤیفە السابعە للغە من قتل رولان بارت؟، ترجمە محمد الجرگی، دار نابو، العراق 2021. صدرت الروایە فی گبعتها الفرنسیە عام 2015 .
2- الوڤیفە السابعە للغە.. من قتل رولان بارت؟.. روایە التفكیر. إدریس الخچراوی_ كاتب من المغرب.
